Già làng Tây Nguyên (bài 2)

06:10, 28/10/2021

Tôi hỏi: "Thời bây giờ, vai trò của già làng còn thực sự quan trọng nữa không?"...

[links()]
 
Kỳ II: Trống cái giữa dàn chiêng 
 
Tôi hỏi: “Thời bây giờ, vai trò của già làng còn thực sự quan trọng nữa không?”. Ông K’Điệp, một trí thức người Cơ Ho ở Di Linh (Lâm Đồng), nói rằng: “Già làng nói - dân làng nghe; già làng hô - dân làng hưởng ứng; già làng làm - dân làng làm theo. Có nghĩa là vai trò của già làng vẫn rất quan trọng, nhất là trong việc hỗ trợ cấp ủy, chính quyền vận động quần chúng...”.
 
Các già làng luôn đồng hành với cấp ủy, chính quyền trong công tác lãnh đạo, vận động đồng bào vùng dân tộc thiểu số
Các già làng luôn đồng hành với cấp ủy, chính quyền trong công tác lãnh đạo, vận động đồng bào vùng dân tộc thiểu số
 
Tây Nguyên gồm năm tỉnh: Đắk Lắk, Gia Lai, Kon Tum, Đắk Nông và Lâm Đồng với 5 triệu người, 47 dân tộc anh em cùng cư trú. Trên tổng số 7.800 thôn, buôn, tổ dân phố toàn vùng thì đã có tới 2.800 thôn, buôn có đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống. Đi suốt Tây Nguyên, từ triền núi Ngok Linh phía bắc đến thung lũng sông Đồng Nai phía nam, đâu đâu cũng gặp những buôn làng, những sắc dân bản địa. Trong những buôn làng đó, hình ảnh già làng vẫn luôn hiện hữu như những trụ cột, những biểu tượng văn hóa. Theo thống kê của Mặt trận Tổ quốc các tỉnh Tây Nguyên, hiện toàn vùng có 3.702 già làng (trong đó, tỉnh Lâm Đồng 672, Đắk Nông 128, Đắk Lắk 556, Gia Lai 1.228 và Kon Tum 1.118). 
 
Ông Ya Loan, người dân tộc Chu Ru vùng hạ lưu sông Đa Nhim, nói với tôi rằng: “Những người dân trong mỗi buôn làng cũng giống như một dàn chiêng, có chiêng cái, chiêng con, chiêng núm, chiêng bằng... Mỗi mặt chiêng giữ một điệu khác nhau, nhưng tất cả đều phải hòa theo sự cầm chịch của chiếc trống cái. Tiếng nói của già làng là âm thanh trống cái, âm thanh ấy giữ nhịp hài hòa cho cả dàn chiêng”. Cách ví von của ông Ya Loan quả thật chí lí. Chúng ta đã hiểu, trong suốt lịch sử lâu dài, xã hội Tây Nguyên đã được quản lý, điều hành hiệu quả và phát triển bền vững trải qua bao nhiêu thách thức lớn nhỏ bằng một cơ chế điều hành truyền thống độc đáo, xem ra là “thông minh” nhất trong điều kiện đặc trưng về nhiều mặt của vùng đất đai, núi rừng và con người miền thượng. Trong cơ chế đó, nổi bật lên vai trò của già làng. Già làng chính là những người có uy tín, có tri thức toàn diện nhất, uyên bác nhất, tích lũy được nhiều kinh nghiệm nhất trong đời sống giữa một thiên nhiên vừa bao dung vừa khắc nghiệt, giữa một xã hội vừa hài hòa vừa gay gắt. Già làng lại là những người có đức độ cao, những bậc hiền triết của làng. Người Pháp dịch “hội đồng già làng” là “conseli des sages” (“hội đồng các bậc hiền nhân”), có lẽ đây là một nghĩa chính xác. Nói một cách dễ hiểu, bây giờ chúng ta được tiếp cận nhiều nguồn thông tin để có thể tham khảo, nghiên cứu; còn ngày xưa, các già làng chỉ dựa vào kinh nghiệm, dựa vào lý lẽ tự nhiên được lưu truyền từ đời này qua đời khác và trí tuệ vượt trỗi của chính mình mà đưa ra những quyết định phù hợp nhằm bảo vệ sự tồn tại, phát triển bền vững, hài hòa của buôn làng dù đời sống ngày xưa lạc hậu, nghèo khó, dịch bệnh, thiên tai triền miên...
 
Một thiếu sót trong thời gian dài là chúng ta đã không nghiên cứu, thấu hiểu, tôn trọng, tận dụng, đề cao lực lượng có ý nghĩa này. Gần đây, sau một số biến động ở Tây Nguyên, đã nhìn nhận lại và dần dần tìm cách ứng xử phù hợp hơn. Nếu như trong xã hội Tây Nguyên cổ truyền, già làng là quyền lực toàn trị. Ngày nay, trong các buôn làng có tổ chức Đảng, Nhà nước, các đoàn thể quần chúng cùng tham gia lãnh đạo, điều hành, vận động. Song, như những gì chúng tôi quan sát và cảm nhận, hình ảnh và vai trò của già làng chưa phải đã hoàn toàn lu mờ. Biểu tượng ấy vẫn còn đó như một sản phẩm của quan hệ đạo đức - tập quán truyền thống, trong thực tế đã hỗ trợ rất tích cực và hiệu quả cho cơ chế Nhà nước pháp quyền. Già làng ngày nay là một nhân tố quan trọng trong thiết chế buôn làng. Các già làng thực sự là chỗ dựa của cấp ủy, chính quyền cơ sở; là hạt nhân trong các phong trào, là trung tâm gắn kết những người đồng tộc và giữa các tộc người chung sống cùng nhau. Vì vậy, nếu tôn trọng lịch sử, văn hóa và những tập tục cổ truyền Tây Nguyên, hãy thực sự quan tâm tìm hiểu và ghi nhận sự đóng góp tích cực của các già làng.
 
Tất nhiên, chúng ta cũng phải nhận thức một cách đầy đủ và sâu sắc về xu hướng biến đổi chức năng, vai trò của già làng Tây Nguyên trong thời hiện đại. Khi môi trường xã hội, phương thức mưu sinh và những tập tục, văn hóa có những thay đổi căn cốt thì biểu tượng văn hóa và quyền lực thực tế của già làng cũng không như cũ nữa. Nhà nghiên cứu Ngọc Lý Hiển, cho rằng: “Trước sự vận động đa chiều, năng động, phức tạp của đời sống xã hội đã tác động không nhỏ, làm biến đổi nhận thức, tư duy, lề lối phong cách, phương thức hoạt động của già làng. Họ bộn bề hơn với những nhiệm vụ mới, không còn đơn thuần giải quyết các vấn đề trong nội bộ buôn làng như xử lý các tập tục, bảo tồn bản sắc văn hóa. Chức năng, vai trò của già làng đã có tầm bao quát rộng hơn như tham gia giải quyết các vấn đề an sinh xã hội, xây dựng đời sống văn hóa, ý thức chấp hành pháp luật của đồng bào...”. Đây là một luận điểm sát thực. Từ đó hiểu rộng và sâu hơn về già làng trong thời hiện đại. Già làng truyền thống là hình ảnh của một đại thụ hiền minh, là chỗ dựa tinh thần, chỉ dẫn, điều hành và xử lý các vấn đề tập tục, nghi lễ, đời sống tâm linh. Già làng hiện đại mang trọng trách lớn hơn với những chức năng bổ sung nhằm phù hợp với hoàn cảnh mới. Già làng bây giờ là người phối hợp với cấp ủy và chính quyền thực hiện các chức năng: Tổ chức phát triển kinh tế - xã hội; bảo tồn vốn văn hóa truyền thống, đồng thời chủ động tiếp nhận những giá trị văn hóa tiên tiến đương đại; giáo dục tư tưởng, vận động chính trị và hòa giải các mâu thuẫn phát sinh trong cộng đồng...
 
Già làng nghệ nhân chỉnh chiêng người dân tộc Mạ
Già làng nghệ nhân chỉnh chiêng người dân tộc Mạ
 
Từ khảo sát thực tế, chúng tôi nhận thấy, một trong những vai trò cực kỳ quan trọng của già làng trong thời đương đại chính là việc già làng là nhân tố quan trọng trong việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của các tộc người thiểu số. Di sản văn hóa, hệ thống tri thức bản địa được bảo tồn, phát huy chính là nhờ các nghệ nhân dân gian - già làng. Già làng, bậc hiền minh và giỏi giang, thường là những người thông thái, có trí nhớ tốt nhất của buôn làng. Họ như là những pho sử sống, lưu giữ những vốn quý tộc người và trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng phương thức truyền miệng, bằng thực hành văn hóa. Qua sự trao truyền của những người già, từ kinh nghiệm sản xuất, mưu sinh, ăn, mặc, ở, chữa bệnh, nghi thức tín ngưỡng, luật tục, nghệ thuật diễn xướng, tiếng nói, chữ viết được bảo vệ. Đó là nguồn sữa nuôi dưỡng văn hóa tộc người, tạo ra những “kháng thể” để chống lại sự “xâm lăng” của những thứ văn hóa ngoại lai thiếu lành mạnh và không phù hợp. Về với buôn làng, trong những đêm rừng dưới mái nhà sàn, hình ảnh đẹp mãi lưu trong tâm trí chúng tôi là già làng ngồi bên bếp lửa vít cong cần rượu hát kể sử thi, hát điệu Yalyău, Tămpớt, Ayray, Kơứt... cho con cháu quây quần lắng nghe như nuốt từng lời về lịch sử xa xưa, về nét đẹp tộc người. Cũng nhớ mãi hình ảnh các già làng trở thành linh hồn của những nghi lễ dân gian khi họ kính cẩn khẩn cầu lên Yàng những thông điệp mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi. Những buôn làng Tây Nguyên vẫn vang vọng tiếng tù và hay tiếng trống da trâu của già làng gọi ngọn lửa cháy lên, gọi những bàn tay tấu nhịp cồng chiêng, gọi những bước chân xoắn xuýt vòng xoang trong mùa lễ hội... 
 
 * * *
 
Xác định tầm ảnh hưởng, vai trò, chức năng, sự đóng góp của các già làng là vô cùng quan trọng, Đảng và Nhà nước ta đã thực sự quan tâm đến việc phát huy tính tích cực của lực lượng này. Năm 2009, dưới sự chứng kiến của lãnh đạo Đảng và Nhà nước, đại diện tập thể già làng Tây Nguyên đã ký chung một bản Quyết tâm thư và cùng cam kết thực hiện với năm nội dung cơ bản: Xây dựng, củng cố niềm tin với Đảng, với Bác Hồ và Nhà nước; nêu cao tinh thần đoàn kết, tích cực vận động bà con xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; tuyên truyền, vận động ứng dụng tiến bộ khoa học vào sản xuất, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc; nâng cao ý thức cảnh giác, đấu tranh với các thế lực thù địch; phát huy vai trò của người cao tuổi. Tháng 3 năm 2019, trong Hội nghị tổng kết 10 năm thực hiện Quyết tâm thư, trước 241 già làng tiêu biểu của Tây Nguyên, nguyên Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Kim Ngân một lần nữa đã khẳng định, ghi nhận các già làng đã thể hiện rõ vai trò, trách nhiệm của mình đối với xã hội và cộng đồng; thực sự là chỗ dựa quan trọng của cấp ủy đảng, chính quyền các cấp. Đồng chí cũng yêu cầu các cấp ủy, chính quyền địa phương cần tiếp tục nâng cao nhận thức về vị trí, vai trò và tầm quan trọng của các già làng. Đồng thời, phải thường xuyên quan tâm, động viên, biểu dương kịp thời những đóng góp của các già làng có uy tín, tạo điều kiện thuận lợi hơn để họ phát huy tốt vai trò nòng cốt trong các lĩnh vực của đời sống xã hội; là cầu nối chuyển tải tâm tư, nguyện vọng của đồng bào đến với các cấp ủy đảng, chính quyền, xây dựng lòng tin vững chắc của đồng bào đối với Đảng và Nhà nước ta... 
 
Theo Ủy ban MTTQ tỉnh Lâm Đồng, trong nhiều năm qua, các già làng trên địa bàn tỉnh đã nêu cao tinh thần gương mẫu, trách nhiệm, tận tụy với công việc của buôn làng. Các già đi sâu, đi sát, giúp đỡ, tuyên truyền, vận động đồng bào đổi mới cách làm ăn, đẩy mạnh sản xuất, cải thiện cuộc sống. Họ cũng phối hợp với chính quyền trong việc giải quyết vấn đề đất ở, đất sản xuất; tuyên truyền dân không di cư tự do, không phá rừng, không bỏ nương rẫy. Trong tình hình đại dịch COVID-19 hiện nay, các già làng lại là những người đi đầu vận động Nhân dân chấp hành nghiêm các quy định chống dịch và ổn định sản xuất, đời sống...
 
Cũng như Lâm Đồng, các già làng toàn khu vực Tây Nguyên trong thời gian qua là nhân tố tích cực, là nòng cốt trong các cuộc vận động xây dựng nông thôn mới và đô thị văn minh; bảo vệ an ninh Tổ quốc; tham gia tự quản đường biên, cột mốc quốc gia và an ninh trật tự khu vực biên giới. Nhiều già làng tuổi cao vẫn nhiệt tình vận động xây dựng phong trào, giải quyết các vấn đề phức tạp về an ninh, trật tự ngay tại buôn làng.
 
Ông Đàm Hữu Đắc, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Người cao tuổi Việt Nam nhận định: “Các già làng Tây Nguyên tích cực xây dựng Đảng, chính quyền; đề cao cảnh giác chống lại các âm mưu, thủ đoạn gây chia rẽ khối đại đoàn kết các dân tộc của các thế lực thù địch. Họ cũng đóng góp nhiều ý kiến quý báu thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở, đại diện cho ý chí của Nhân dân. Trong các buổi họp buôn, các già làng đứng ra vạch trần những luận điệu tuyên truyền, lôi kéo của kẻ xấu, nhờ đó, trật tự trị an vùng đồng bào dân tộc thiểu số Tây Nguyên ngày càng ổn định, không còn tình trạng tụ tập đông người, vượt biên trái phép...”.
 
UÔNG THÁI BIỂU