Sự dịch chuyển đến báo chí trí tuệ

Chừng một thập niên trở lại đây, cụm từ “báo chí trí tuệ” xuất hiện ngày một nhiều hơn, đi kèm với nó là các yếu tố 5I và một số quan niệm mới về làm báo trong hệ sinh thái truyền thông nhiều biến động hiện nay. Thực tế, báo chí Việt Nam đã thể hiện các yếu tố 5I trong các tác phẩm báo chí, và việc dịch chuyển đến cái gọi là báo chí trí tuệ cũng đã khởi động từ lâu...

 

Báo chí thời trí tuệ nhân tạo đã tạo ra những cơ hội và thách thức mới. Ảnh: Internet

 

Báo chí thế giới chuyển động dữ dội

 

Khi mà mạng xã hội phát triển mạnh mẽ, với nhiều tính năng vượt trội, phổ biến, thân thiện; hệ sinh thái báo chí - truyền thông buộc phải chuyển động dữ dội. Báo chí mất đi ưu thế đưa tin, làm chủ thông tin. Tính định kỳ của báo in truyền thống, sự cập nhật, tường thuật trực tuyến/trực tiếp của báo mạng điện tử, phát thanh, truyền hình đều bị tác động ghê gớm. Nhiều tờ báo nổi tiếng thế giới bị đình bản, hoặc chuyển sang phiên bản điện tử. Những tờ báo giảm kỳ xuất bản, giảm số lượng phát hành nhiều không kể hết, dù tiếng tăm gây dựng, đắp bồi qua bao năm tháng lịch sử. Doanh thu từ quảng cáo trên tất cả các loại hình báo chí bị sụt giảm, bởi truyền thông xã hội đã giành lấy. Không ít phóng viên mất việc làm, thu nhập sụt giảm... Nhiều tờ báo, nhiều nền báo chí trên thế giới đối mặt với cuộc khủng hoảng và cho đến nay vẫn đang loay hoay trong việc tìm hướng đi mới hiệu quả...

 

Trong sự dịch chuyển của nền báo chí thế giới, hiếm có mô hình, giải pháp nào có thể áp dụng chung cho các nền báo chí khác nhau, thậm chí chỉ với một nền báo chí nào đó. Tuy nhiên, những từ khóa được tập trung, xuất hiện nhiều trong quá trình làm báo, đó là: Nội dung là trên hết - Trí tuệ - Diễn giải - Trực giác - Thấu hiểu - Logic - Phong cách - Minh họa - Tranh luận - Ý nghĩa - Rút ra - Không chắc chắn - Khi nào - Gán ghép - Sự thật - Ra sao - Suy diễn - Bằng chứng - Bằng cớ trực tiếp - Đánh giá - Làm cho có thể hiểu được ý nghĩa của sự việc thực tế - Vạch trần những sự thật bị che giấu - Mở mang góc nhìn - Mở rộng tầm nhìn về thế giới - Thể hiện điều mà công chúng đang cảm nhận - Tìm kiếm những nguyên lý lớn lao... Điều đó cũng hàm nghĩa rằng, làm báo không thể chỉ là phản ánh, tường thuật, đưa thông tin đơn thuần nữa, mà cần thiết, thậm chí bắt buộc phải xem xét từ nhiều phía, thông tin một cách đầy đủ; nhìn nhận vấn đề một cách thông minh, tiếp cận gợi mở hơn; nội dung cuốn hút người đọc hơn; có cái nhìn sâu sắc về ý nghĩa của sự việc sau thông tin; có khả năng diễn giải cho người đọc...

 

Thực tế hơn một thập niên qua đã chứng minh rằng, sự chuyển dịch hướng đi trong báo chí là rất rõ ràng, trong đó báo chí trí tuệ được quan tâm đặc biệt. Liên quan đến vấn đề này, đi kèm với nó là các yếu tố 5I trong mỗi tác phẩm, cũng như cả nền báo chí. Xin được diễn giải ngay rằng, các yếu tố 5I đó là những chữ cái viết tắt từ tiếng Anh, cụ thể là: Informed (Am hiểu), Intelligent (Thông minh), Interesting (Thú vị), Insightful (Sâu sắc) và Interpretation (Sáng tỏ). Cũng có ý kiến cho rằng, 5I là: Informed - Thông tin; Intelligent - Trí tuệ; Interesting - Thú vị; Insightful - Thấu hiểu; Interpretive - Diễn giải... Nói như Giáo sư báo chí Mitchell Stephens (Đại học New York, Mỹ), 5I có nghĩa là: Am hiểu, Thông minh, có tính Diễn giải, Sâu sắc và Soi sáng. Ông cho rằng, “diễn giải phải là một phần sứ mệnh của tờ báo, sứ mệnh xuất hiện ở trang nhất”. Và đó chính là nội hàm của báo chí trí tuệ. 

 

Để thể hiện được các yếu tố 5I trong tác phẩm báo chí, mỗi nhà báo cần nghiên cứu nhiều hơn, tư duy nhiều hơn, nhận định nhiều hơn, độc đáo hơn, đặt và tìm cách trả lời nhiều câu hỏi tại sao, như thế nào hơn... trong cả tiếp cận, khai thác, cũng như thể hiện thông tin từ lúc phát hiện đề tài đến khi hoàn thiện tác phẩm báo chí...

Sự chuyển mình của báo chí Việt Nam

Thời gian gần đây, ở Việt Nam, cụm từ báo chí trí tuệ được nhắc đến khá nhiều, với 2 cách hiểu phổ biến là việc áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong làm báo và việc thể hiện trí tuệ trong sản phẩm báo chí. Ở nghĩa thứ nhất, đây là vấn đề mới đối với cả thế giới, ví như việc sử dụng robot để viết tin, ứng dụng AI giúp báo chí ngày càng hiện đại, tiện ích, hấp dẫn hơn, đủ sức thu hút, giữ chân công chúng... Với nghĩa thứ hai, không phải đến bây giờ, chúng ta mới ứng dụng trí tuệ trong quá trình làm báo, mà việc này ngay từ thuở ban đầu báo chí xuất hiện đã được thể hiện. Nhưng có điểm khác biệt rất lớn, đó là việc đề cao phẩm chất trí tuệ trong quá trình làm báo để có sản phẩm báo chí chất lượng cao, nhằm cạnh tranh với truyền thông xã hội, khẳng định vị thế của “cơ quan quyền lực thứ tư” trong xã hội.

 

Thực tế, báo chí Việt Nam chuyển hướng, tiếp cận, triển khai các yếu tố 5I khá nhanh, rộng, sâu ở tất cả các loại hình báo chí với nhiều sản phẩm báo chí chất lượng cao, thu hút đông đảo công chúng, được xã hội đón nhận, đánh giá cao. Cụm từ báo chí trí tuệ cùng với các yếu tố 5I ngày càng trở nên quen thuộc trong đời sống báo chí, trong hệ sinh thái truyền thông mới. Với các yếu tố 5I, tác phẩm báo chí cần được nhà báo xem xét sự việc, vấn đề đề cập đến từ nhiều phía, thông tin đầy đủ; nhìn nhận vấn đề một cách thông minh, tiếp cận gợi mở hơn; nội dung cuốn hút người đọc hơn; có cái nhìn sâu sắc về ý nghĩa của sự việc sau thông tin; có khả năng diễn giải cho người đọc một cách dễ hiểu, rõ ràng...

 

Rõ ràng, khi mà việc đưa tin không còn là thế mạnh độc quyền, báo chí buộc phải dịch chuyển đầu tư vào chất lượng, giá trị thông tin trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Thực tế, rất nhiều cơ quan báo in đã chú trọng vào những thông tin chính luận, chuyên sâu, những loạt bài chuyên đề, những thông tin phản biện xã hội, điều tra chống tiêu cực, lãng phí, tham nhũng... Ngay cả những loại hình báo chí không phụ thuộc vào tính định kỳ xuất bản, có lợi thế làm trực tiếp, như phát thanh, truyền hình, báo mạng điện tử cũng chú trọng vào những thông tin được đầu tư bài bản, công phu, tâm huyết, sâu sắc, đổi mới, sáng tạo như vậy nhằm đưa đến những thông tin có chất lượng, bao chứa, chuyển tải những giá trị tốt đẹp, đích thực, tích cực, vững bền, nhân văn của cuộc sống. Và đó chính là sự lựa chọn, việc đi tìm sự khác biệt để báo chí đáp ứng nhu cầu thông tin có chọn lọc, có chất lượng của công chúng. 

 

Thực tế, rất nhiều vấn đề lớn của xã hội, của đất nước, khi báo chí tập trung vào các giá trị 5I để chú trọng đầu tư, triển khai, thực hiện nhằm cung cấp những sản phẩm báo chí chất lượng cao, đáp ứng đúng, trúng, sâu sắc, đa chiều, khách quan thông tin của công chúng thì giá trị mang lại rất lớn, có sức lan tỏa mạnh mẽ. Đó chính là việc nhà báo, cơ quan báo chí am hiểu, thông minh trong cách tiếp cận, khai thác, chuyển tải thông tin tới công chúng một cách nhanh nhạy, kịp thời, chính xác, sâu sắc, sáng tỏ, thú vị, hấp dẫn... để thu hút công chúng. Và đó chính là việc báo chí phát huy tốt lợi thế của mình trong việc giúp công chúng hiểu bản chất căn cốt của thông tin, đặc biệt là những vấn đề nhiều người quan tâm, còn có ý kiến trái chiều, từ đó giúp người dân hiểu, tin và làm theo. Đó cũng chính là việc báo chí góp phần quan trọng trong việc định hướng, dẫn dắt thông tin, đi đầu trong việc bảo vệ những nền tảng giá trị của Đảng, chế độ, đất nước ta...

 

NGUYỄN TRI THỨC