Vấn đề xây dựng, phát huy và phát triển các hệ giá trị phù hợp với giai đoạn mới (Bài 2 )

(LĐ online) - Việc xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị con người Việt Nam là vấn đề hệ trọng nhưng không mới, đã được Đảng, Bác Hồ nhiều lần đề cập, khẳng định và có sự tiếp nối, bổ sung, hoàn thiện từng bước, nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong từng giai đoạn. Thực tiễn gần 80 năm xây dựng và bảo vệ Tổ quốc cho thấy các giá trị truyền thống đã góp phần nuôi dưỡng tâm hồn người Việt Nam giàu lòng yêu nước, niềm tự hào, tự tôn dân tộc, ý chí khát vọng và tinh thần hy sinh, cống hiến vì sự phát triển, trường tồn của đất nước, dân tộc, vì hạnh phúc của Nhân dân. 

Tuy nhiên, bên cạnh mặt tích cực, thực trạng xây dựng, phát huy và phát triển các hệ giá trị vẫn còn nhiều hạn chế, nhiều “điểm nghẽn”, đó là: (i) Mặc dù đã có chủ trương, đường lối đúng đắn, nhưng việc nghiên cứu, giáo dục, tuyên truyền, khơi dậy, nâng cao nhận thức cho người dân, nhất là thế hệ trẻ về các hệ giá trị chưa được coi trọng đúng mức. (ii) Chưa hình thành chính sách, giải pháp cụ thể về giữ gìn, phát huy, phát triển các hệ giá trị trong việc đẩy nhanh sự nghiệp CNH, HĐH đất nước, thực hiện các mục tiêu kinh tế - xã hội, phát triển bền vững. Việc nghiên cứu, cụ thể hóa các hệ giá trị, nhất là hệ giá trị con người Việt Nam cho phù hợp với từng cấp, từng ngành, từng địa phương,… còn nhiều bất cập. (iii) Sự suy thoái về tư tưởng, phẩm chất chính trị, đạo đức, lối sống, tư duy, của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên và trong Nhân dân thời gian qua là sự báo động về “khủng hoảng” các hệ giá trị, nhất là hệ giá trị con người. (iv) Chưa phát huy được vai trò của các hoạt động văn hóa, nghệ thuật, thông tin đại chúng trong việc tuyên truyền, sáng tạo và lan tỏa các giá trị tốt đẹp trong đời sống xã hội. Hệ thống giáo dục chưa quan tâm đúng mức đến nhiệm vụ giáo dục các hệ giá trị; sự biến đổi mô hình gia đình truyền thống Việt Nam, nguy cơ làm “đứt gãy”, gián đoạn về giáo dục, trao truyền hệ giá trị giữa các thế hệ… (v) Công tác lãnh đạo, chỉ đạo quản lý việc hiện thực hóa các hệ giá trị còn chưa được quan tâm đúng mức. Nhiều cấp ủy đảng và chính quyền địa phương cũng như cán bộ, đảng viên chưa nhận thức sâu sắc và chưa có kế hoạch hành động để triển khai nghiên cứu, tổ chức thực hiện các hệ giá trị này. Chưa phát huy được vai trò của các cấp, các ngành, các đoàn thể chính trị - xã hội, đặc biệt là của Mặt trận Tổ quốc và sự tham gia của cộng đồng các tầng lớp Nhân dân trong việc tổ chức thi đua thực hiện các giá trị này…

Trong bối cảnh tình hình thế giới và trong nước có nhiều biến đổi sâu sắc, đặc biệt là xu thế toàn cầu hóa, thế giới đa cực, sự phát triển vượt bậc của khoa học - công nghệ, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0..., việc xây dựng các hệ giá trị Việt Nam phù hợp với xu thế thời đại và sự phát triển của đất nước đang trở nên cần thiết, cấp bách hơn bao giờ hết. 

Trong văn kiện Đại hội toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, vấn đề xây dựng, phát huy các hệ giá trị Việt Nam đã được nâng lên một tầm nhận thức mới và xem đây là nhiệm vụ trọng tâm, cơ bản trong xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam, góp phần tạo lập nền tảng tinh thần xã hội vững chắc,, nguồn lực nội sinh quan trọng của đất nước trên con đường phát triển nhanh và bền vững.

Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc ngày 24/11/2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh một trong những nhiệm vụ trọng tâm cần phải thực hiện thật tốt là: “Xây dựng con người Việt Nam thời kỳ đổi mới, phát triển, hội nhập với những giá trị, chuẩn mực phù hợp, gắn với giữ gìn, phát huy giá trị gia đình Việt Nam, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị của quốc gia - dân tộc; kết hợp nhuần nhuyễn những giá trị truyền thống với giá trị thời đại: Yêu nước, đoàn kết, tự cường, nghĩa tình, trung thực, trách nhiệm, kỷ cương, sáng tạo. Những giá trị ấy được nuôi dưỡng bởi văn hóa gia đình Việt Nam với những giá trị cốt lõi: Ấm no, hạnh phúc, tiến bộ, văn minh; được bồi đắp, phát triển bởi nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc với hệ giá trị: Dân tộc, dân chủ, nhân văn, khoa học; trên nền tảng của hệ giá trị quốc gia và cũng là mục tiêu phấn đấu cao cả của dân tộc ta: Hòa bình, thống nhất, độc lập, dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, hạnh phúc”.

Rõ ràng, việc xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị con người,… có vị trí, vai trò rất quan trọng đối với sự nghiệp CNH, HĐH đất nước. Tuy nhiên, đây là một công việc hết sức to lớn, lâu dài và không hề đơn giản, do đó thiết nghĩ, trong quá trình tổ chức thực hiện, cần quan tâm một số vấn đề sau đây:

Thứ nhất, cần thay đổi nhận thức và cách tiếp cận mới về sự hình thành và phát triển các hệ giá trị phù hợp với yêu cầu nhiệm vụ của đất nước trong giai đoạn mới. Đặt ra vấn đề này là bởi các hệ giá trị được hình thành và phát triển thông qua 2 quá trình thụ động và chủ động. Quá trình thụ động diễn ra một cách tuần tự, tương ứng với nền tảng phát triển sản xuất và đời sống xã hội, mang tính khách quan; còn quá trình chủ động là do ý chí con người đặt ra, mang tính chủ quan, tính vượt trước, đốt cháy giai đoạn. Hai quá trình này có mối quan hệ biện chứng, nếu biết tận dụng tốt sẽ thúc đẩy nhanh sự hình thành và phát triển các hệ giá trị, ngược lại thì sẽ phải trả giá đắt. Bài học về đường lối xây dựng CNXH của Việt Nam trước thời kỳ đổi mới (1986) vẫn còn nguyên vẹn giá trị. Từ đó yêu cầu chúng ta cần có cách đối xử hài hòa giữa hai quá trình, không đặt nặng hoặc xem nhẹ quá trình nào. Nghĩa là không chỉ thụ động ngồi chờ mà còn phải chủ động xây dựng và phát triển các hệ giá trị phù hợp với tời kỳ mới. Qua đó, tạo động lực, nguồn lực quan trọng thúc đẩy quá trình CNH, HĐH đất nước.

Thứ hai, khi xây dựng các hệ giá trị cần bám sát bối cảnh, điều kiện thực tiễn của nước ta, đảm bảo sự cân đối hài hòa giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế, đặc thù và phổ quát. Các hệ giá trị cũng không nên quá lý tưởng, xa vời, ít tính khả thi, phải có sự cân bằng giữa ý chí của tầng lớp lãnh đạo với điều kiện thực hiện và sự đồng thuận của người dân,... Bối cảnh, điều kiện nước ta hiện nay là một nước đang phát triển, mức thu nhập trung bình thấp, đời sống Nhân dân còn nhiều khó khăn; mục tiêu phấn đấu đến năm 2045 trở thành một nước phát triển, mức thu nhập cao. Vì vậy, nhiệm vụ xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị con người Việt Nam trong giai đoạn mới cần đặt trọng tâm vào các giá trị có tác động thúc đẩy mạnh mẽ quá trình CNH, HĐH và hội nhập quốc tế. Nội hàm của các hệ giá trị này đã được xác định trong nhiều văn kiện, văn bản của Đảng và Nhà nước.

Thứ ba, quá trình xây dựng, phát triển các hệ giá trị phải kết hợp chặt chẽ giữa “xây” và “chống”, với tinh thần “lấy cái đẹp, dẹp cái xấu”, “lấy cái tích cực, đẩy lùi cái tiêu cực”, trong đó lấy “xây” là chính. Xây là khẳng định những mặt tích cực, cái đúng, cái tốt, cái đẹp, lan tỏa các tấm gương tốt để truyền cảm hứng tích cực cho xã hội; bảo tồn, gìn giữ, phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp, đi đôi với bổ sung, phát triển những giá trị mới phù hợp với xu thế phát triển của thời đại. Chống là lên án, phê phán cái xấu, cái ác, cái giả, cái tiêu cực; đấu tranh chống lại những thói hư, tập xấu trong xã hội, kiên quyết loại trừ những yếu tố lạc hậu, yếu tố ngoại lai không phù hợp, làm cản trở sự phát triển… 

Thứ tư, dựa vào Nhân dân để xây dựng hệ giá trị quốc gia gắn với xây dựng hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị con người Việt Nam. Trong xã hội xã hội chủ nghĩa, Nhân dân là người chủ của đất nước và là chủ thể xây dựng, bồi đắp, sáng tạo các hệ giá trị, đồng thời cũng là chủ thể được hưởng thụ các hệ giá trị đó. Vì vậy, cần quán triệt sâu sắc quan điểm "dân là gốc", Nhân dân đóng vai trò chủ thể, vị trí trung tâm trong chiến lược phát triển đất nước nói chung và xây dựng các hệ giá trị nói riêng. Nếu biết dựa vào Nhân dân, phát huy được vai trò của Nhân dân, thì sẽ từng bước xây dựng, củng cố, phát huy, phát triển được các hệ giá trị; ngược lại sẽ rất khó khăn và trả giá. Điều này đòi hỏi khi xây dựng các hệ giá trị cần có sự đồng thuận của người dân và phải xuất phát từ những nguyện vọng, mong đợi của Nhân dân để họ tự giác chung tay thực hiện.

Thứ năm, cần tập trung chỉ đạo, đưa vấn đề giáo dục hệ giá trị vào trong hệ thống giáo dục quốc dân, từ giáo dục phổ thông tới đại học, trong các học viện. Phát huy mạnh mẽ hơn nữa vai trò của đội ngũ trí thức văn nghệ sĩ, các nhà hoạt động văn hóa - xã hội, các cơ quan thông tấn, báo chí ở Trung ương và địa phương trong việc sáng tạo, xây dựng, hiện thực hóa các hệ giá trị vào trong đời sống xã hội.

Thứ sáu, cấp ủy và chính quyền các cấp cần lồng ghép thực hiện các hệ giá trị nêu trên trong chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của mỗi địa phương, lĩnh vực; chú trọng gắn kết việc hiện thực hóa các hệ giá trị này vào nhiệm vụ cụ thể của từng ngành, địa phương. Đồng thời phải có lộ trình từng bước phù hợp thực hiện trong xây dựng các hệ giá trị; chủ động tích cực hội nhập quốc tế, tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhân loại để bổ sung, bồi đắp vào hệ giá trị Việt Nam... Đây là công việc hệ trọng, khó khăn, phức tạp, lâu dài nên không được nóng vội mà phải được tiến hành bền bỉ, kiên trì, thường xuyên, không chạy theo hình thức, phong trào; đồng thời phải đề cao vai trò nêu gương của cán bộ, đảng viên, nhất là người đứng đầu.

Mục tiêu Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII đặt ra “đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao” muốn thành công tất yếu phải phát huy cao độ tất cả các nguồn lực có thể có của dân tộc và thời đại, trong đó phải kể đến nguồn lực nhân văn to lớn, có ý nghĩa quyết định là các hệ giá trị Việt Nam. Từ đó đặt ra yêu cầu coi trọng giáo dục, trao truyền, khơi dậy, phát huy, phát triển các hệ giá trị nhằm tạo đột phá trong phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.