Khác với rừng thiêng của người Giẻ Triêng, nghĩa địa của người Bahnar lại mang đầy tính giao cảm âm – dương và rất gần gũi với người sống trong buôn làng. Người Bahnar tin rằng, có một thế giới người chết tồn tại song hành với cuộc sống dương gian. Và thế giới tượng nhà mồ đi theo người chết với những quan niệm, sắc thái khác nhau là sự thể hiện sinh động nhất niềm tin này. Chúng tôi đã tìm về làng B’Yang ở phía đông tỉnh Gia Lai để nghe những người dân nơi đây kể chuyện tượng nhà mồ ngay trên nghĩa địa.
(LĐ online) - Khác với rừng thiêng của người Giẻ Triêng, nghĩa địa của người Bahnar lại mang đầy tính giao cảm âm – dương và rất gần gũi với người sống trong buôn làng. Người Bahnar tin rằng, có một thế giới người chết tồn tại song hành với cuộc sống dương gian. Và thế giới tượng nhà mồ đi theo người chết với những quan niệm, sắc thái khác nhau là sự thể hiện sinh động nhất niềm tin này. Chúng tôi đã tìm về làng B’Yang ở phía đông tỉnh Gia Lai để nghe những người dân nơi đây kể chuyện tượng nhà mồ ngay trên nghĩa địa.
Thế giới tượng theo hầu người chết
Làng B’Yang thuộc thị trấn Kông Chro (huyện Kông Chro) hiện được giới nghiên cứu văn hóa dân gian ở Gia lai đánh giá là nơi còn lưu giữ nhiều nhất, nguyên vẹn nhất những đặc trưng văn hóa của dân tộc Bahnar, đặc biệt là tục táng người chết. Ngôi làng chỉ cách trung tâm thị trấn Kông Chro khoảng 4 km nhưng có “sức đề kháng” mãnh liệt, cơn lốc đô thị hóa cận kề hình như chưa chạm đến ngôi làng nguyên vẹn này. Bên dòng sông Ba yên ả mà người bản địa vẫn quen gọi là sông Đăk Kroong, mái nhà rông của người Bahnar dòng Bờ Nơm vút lên trời sừng sững như một lưỡi rìu khổng lồ, gần một nghìn người dân trong làng cư trú trong hơn 100 nóc nhà sàn theo mô hình “làng tròn” vây quanh nhà rông thanh bình đến lạ. Nhà rông là tâm điểm, người làng Bahnar không muốn ai phải đến nhà rông xa hơn người bên cạnh nhà mình. Đến B’Yang lại thấy tiếc cho những ngôi “làng tròn” bị phá vỡ cấu trúc truyền thống và xếp lại thành “làng phố” kéo dài san sát trong các dự án tái định cư của các công trình thủy điện Tây Nguyên.
[links(right)]Ông Đinh Keo - Thường vụ Huyện ủy, Trưởng ban Dân vận Kông Chro và là người có uy tín nhất làng B’Yang dẫn chúng tôi tới một gốc mít cổ thụ của làng, vây quanh gốc mít này là hàng chục tượng nhà mồ mới được đẽo thành hình hài, chưa sơn màu nhưng trông rất có hồn và sống động. Trong những pho tượng được người làng dựng quay mặt ra ngoài, có cả tượng khỉ bồng con, bà già ôm mặt rầu rĩ, chim công, chim cú và cả tượng chó, mèo…Theo ông Đinh Keo, tất cả những tượng này đều được đẽo bằng rìu. Làng B’Yang có rất nhiều người có khả năng tạc tượng nhà mồ.
Không kể giàu, nghèo, theo phong tục Bahnar, đẽo tượng “đi theo” người chết là điều bắt buộc phải làm, thể hiện lòng hiếu đễ, tình cảm tiếc thương của người sống đối với người đã khuất. Tượng đi theo người chết thường được tạc đẽo theo ý thích, nghề nghiệp của người đó khi còn sống và nhất định là phải theo cặp âm – dương, con vật cũng phải có cuộc sống lứa đôi. Người Bahnar Bờ Nơm quan niệm tượng được tạo ra là để theo hầu người chết và nhất thiết phải đi theo cặp. Kể cả người chết là người suốt đời độc thân thì khi chết thì khi chết cũng phải có cặp tượng đi theo.
Cũng đủ cung bậc thân phận
Theo chân anh Đinh Êu, một người cháu của ông Đinh Keo, chúng tôi vượt qua sông Đăk Kroong tìm đến nghĩa địa của làng B’Yang. Nhìn từ xa, nghĩa địa như một ngôi làng Bahnar thu nhỏ, những nóc nhà mồ có hình mái nhà rông được trang trí bằng những cây K’lao (một dạng cây nêu nhà mồ) sặc sỡ vút lên cao giữa rừng xanh.
Nhà mồ của ông Đinh Gliu, nguyên Trưởng ban Văn hóa thị trấn Kông Chro nổi bật lên trong “làng nhà mồ” bởi vẻ đồ sộ, quý tộc rõ rệt. Trên diện tích khoảng 20 mét vuông, ngôi nhà mồ của ông Đinh Gliu được xây dựng kỳ công như một nhà rông thu nhỏ. Bốn cột chính được trang trí bằng bốn cặp ngà voi tượng trưng, hai cây K’lao cao nhất nghĩa địa. Mặt trước và mặt sau ngôi mộ được gắn 2 cặp tượng nam nữ mặc quân phục và váy thời trang sơn phết đủ màu trông như thật. Trong khuôn viên ngôi mộ có cả những cây lúa đã trổ bông, có giá để củi và góc chia của cho người chết. Anh Đinh Êu kể rằng, riêng phần mái nhà rông và hai cặp tượng nhà mồ của ông Đinh Gliu đã tốn gần chục triệu đồng. “Hàng xóm” của ông Đinh Gliu là một ngôi mộ có chủ nhân là nữ nhưng cũng hoành tráng không kém, trong một góc của ngôi mộ này còn có dàn khung cửi dệt thổ cẩm dành cho người chết, một đầu trâu được chia trong lễ bỏ mả và cả một giá để hàng trăm thanh củi được xếp ngăn nắp. Người Bahnar tin rằng, người chết cũng cần có củi lửa để sưởi ấm và trong những thứ vật phẩm cúng cơm hàng ngày trên mộ trước lễ bỏ mả nhất thiết phải có củi, lửa và nước. Phía trước những ngôi mộ trong nghĩa địa làng B’Yang luôn có một giếng nước tượng trưng với gáo dừa để bên cạnh. Thế giới người chết được công nhận hiện hữu từ ngàn đời như vậy.
Tiếp giáp phía sau những nhà mồ hoành tráng ở mặt tiền nghĩa địa, hàng loạt nhà mồ khác của người nghèo có mái lợp tôn hoặc cỏ tranh “bình dân” thấp dần và bị phủ kín dây leo, cỏ tranh…Những bức tượng nhà mồ vẫn có cặp, có đôi nhưng chỉ là biểu trưng của những con vật như trâu, bò, khỉ, chó…, được gắn trước mộ thấp chìm trong cây cỏ và rất khiêm tốn. Điều không khác lạ đối với tất thảy loài người trên thế giới, cái chết của người nghèo bao giờ cũng ngậm ngùi, lầm lũi và ít phô trương.
Người bahnar dẫn đường cho chúng tôi kể: “Nhà mồ chỉ được làm sau lễ bỏ mả. Với người giàu có thể bỏ mả sau mùa lúa mới đầu tiên tính từ ngày chết nhưng với gia đình nghèo có khi phải đến mấy năm sau. Mỗi lần bỏ mả phải mổ trâu, mổ bò, tốn kém lắm. Nhà nghèo thì phải chịu thôi! Tượng nhà mồ dành cho người nghèo cũng chỉ là những con vật gắn liền với cuộc sống nương rẫy”.
Giã biệt Kông Chro chúng tôi tình cờ nghe câu chuyện gần đây nhiều tay chơi đã tìm đến vùng này mua tượng nhà mồ. Bỗng nhớ đến cái lắc đầu của ông Đinh Keo khi dẫn chúng tôi xem những tượng gỗ dưới gốc mít làng B’Yang, những bức tượng có thể chỉ được tạc ra để bán. Tượng nhà mồ phỏng có ý nghĩa gì khi chúng không nằm trong không gian văn hóa ứng xử với người đã khuất trong các nghĩa địa Bahnar? Mỗi hình thái văn hóa vật thể hay phi vật thể đều chỉ có linh hồn trong không gian tồn tại đặc thù lịch sử. Tượng nhà mồ rời làng Bahnar cũng tội nghiệp như tiếng cồng chiêng bập bùng, lạc lõng trên sân khấu chói lòa đèn cao áp nơi phố thị.
Thế giới tượng theo hầu người chết
 |
| “Làng” nhà mồ ở nghĩa địa làng B’Yang. |
[links(right)]Ông Đinh Keo - Thường vụ Huyện ủy, Trưởng ban Dân vận Kông Chro và là người có uy tín nhất làng B’Yang dẫn chúng tôi tới một gốc mít cổ thụ của làng, vây quanh gốc mít này là hàng chục tượng nhà mồ mới được đẽo thành hình hài, chưa sơn màu nhưng trông rất có hồn và sống động. Trong những pho tượng được người làng dựng quay mặt ra ngoài, có cả tượng khỉ bồng con, bà già ôm mặt rầu rĩ, chim công, chim cú và cả tượng chó, mèo…Theo ông Đinh Keo, tất cả những tượng này đều được đẽo bằng rìu. Làng B’Yang có rất nhiều người có khả năng tạc tượng nhà mồ.
Không kể giàu, nghèo, theo phong tục Bahnar, đẽo tượng “đi theo” người chết là điều bắt buộc phải làm, thể hiện lòng hiếu đễ, tình cảm tiếc thương của người sống đối với người đã khuất. Tượng đi theo người chết thường được tạc đẽo theo ý thích, nghề nghiệp của người đó khi còn sống và nhất định là phải theo cặp âm – dương, con vật cũng phải có cuộc sống lứa đôi. Người Bahnar Bờ Nơm quan niệm tượng được tạo ra là để theo hầu người chết và nhất thiết phải đi theo cặp. Kể cả người chết là người suốt đời độc thân thì khi chết thì khi chết cũng phải có cặp tượng đi theo.
Cũng đủ cung bậc thân phận
Theo chân anh Đinh Êu, một người cháu của ông Đinh Keo, chúng tôi vượt qua sông Đăk Kroong tìm đến nghĩa địa của làng B’Yang. Nhìn từ xa, nghĩa địa như một ngôi làng Bahnar thu nhỏ, những nóc nhà mồ có hình mái nhà rông được trang trí bằng những cây K’lao (một dạng cây nêu nhà mồ) sặc sỡ vút lên cao giữa rừng xanh.
Nhà mồ của ông Đinh Gliu, nguyên Trưởng ban Văn hóa thị trấn Kông Chro nổi bật lên trong “làng nhà mồ” bởi vẻ đồ sộ, quý tộc rõ rệt. Trên diện tích khoảng 20 mét vuông, ngôi nhà mồ của ông Đinh Gliu được xây dựng kỳ công như một nhà rông thu nhỏ. Bốn cột chính được trang trí bằng bốn cặp ngà voi tượng trưng, hai cây K’lao cao nhất nghĩa địa. Mặt trước và mặt sau ngôi mộ được gắn 2 cặp tượng nam nữ mặc quân phục và váy thời trang sơn phết đủ màu trông như thật. Trong khuôn viên ngôi mộ có cả những cây lúa đã trổ bông, có giá để củi và góc chia của cho người chết. Anh Đinh Êu kể rằng, riêng phần mái nhà rông và hai cặp tượng nhà mồ của ông Đinh Gliu đã tốn gần chục triệu đồng. “Hàng xóm” của ông Đinh Gliu là một ngôi mộ có chủ nhân là nữ nhưng cũng hoành tráng không kém, trong một góc của ngôi mộ này còn có dàn khung cửi dệt thổ cẩm dành cho người chết, một đầu trâu được chia trong lễ bỏ mả và cả một giá để hàng trăm thanh củi được xếp ngăn nắp. Người Bahnar tin rằng, người chết cũng cần có củi lửa để sưởi ấm và trong những thứ vật phẩm cúng cơm hàng ngày trên mộ trước lễ bỏ mả nhất thiết phải có củi, lửa và nước. Phía trước những ngôi mộ trong nghĩa địa làng B’Yang luôn có một giếng nước tượng trưng với gáo dừa để bên cạnh. Thế giới người chết được công nhận hiện hữu từ ngàn đời như vậy.
Tiếp giáp phía sau những nhà mồ hoành tráng ở mặt tiền nghĩa địa, hàng loạt nhà mồ khác của người nghèo có mái lợp tôn hoặc cỏ tranh “bình dân” thấp dần và bị phủ kín dây leo, cỏ tranh…Những bức tượng nhà mồ vẫn có cặp, có đôi nhưng chỉ là biểu trưng của những con vật như trâu, bò, khỉ, chó…, được gắn trước mộ thấp chìm trong cây cỏ và rất khiêm tốn. Điều không khác lạ đối với tất thảy loài người trên thế giới, cái chết của người nghèo bao giờ cũng ngậm ngùi, lầm lũi và ít phô trương.
 |
| nhà mồ của người nghèo. |
Giã biệt Kông Chro chúng tôi tình cờ nghe câu chuyện gần đây nhiều tay chơi đã tìm đến vùng này mua tượng nhà mồ. Bỗng nhớ đến cái lắc đầu của ông Đinh Keo khi dẫn chúng tôi xem những tượng gỗ dưới gốc mít làng B’Yang, những bức tượng có thể chỉ được tạc ra để bán. Tượng nhà mồ phỏng có ý nghĩa gì khi chúng không nằm trong không gian văn hóa ứng xử với người đã khuất trong các nghĩa địa Bahnar? Mỗi hình thái văn hóa vật thể hay phi vật thể đều chỉ có linh hồn trong không gian tồn tại đặc thù lịch sử. Tượng nhà mồ rời làng Bahnar cũng tội nghiệp như tiếng cồng chiêng bập bùng, lạc lõng trên sân khấu chói lòa đèn cao áp nơi phố thị.
Sơn Tùng
(Còn nữa)
