Lăng của hoàng đế Minh Mạng được trồng rất nhiều các loại cây ăn quả và cây thân gỗ, trước đây vào những năm 1955, trong quá trình trông coi quản lý lăng Minh Mạng, chính quyền Quốc gia Việt Nam, Ủy ban Nguyễn Phước tộc đã có một hồ sơ về việc quản lý, khai thác, chăm sóc cây cối quang cảnh của lăng Minh Mạng. Bộ hồ sơ này thuộc Tòa đại biểu chính phủ tại Trung Việt, số ký hiệu 3198.
Lăng của hoàng đế Minh Mạng được trồng rất nhiều các loại cây ăn quả và cây thân gỗ, trước đây vào những năm 1955, trong quá trình trông coi quản lý lăng Minh Mạng, chính quyền Quốc gia Việt Nam, Ủy ban Nguyễn Phước tộc đã có một hồ sơ về việc quản lý, khai thác, chăm sóc cây cối quang cảnh của lăng Minh Mạng. Bộ hồ sơ này thuộc Tòa đại biểu chính phủ tại Trung Việt, số ký hiệu 3198.
Từ những năm 1955, hệ thống các lăng tẩm đã thuộc quyền quản lý của chính quyền Quốc gia Việt Nam. Vì vậy, nếu như có việc gì liên quan đến di tích lăng tẩm đều phải trình báo xin phép mới được can thiệp vào, ngay cả Ủy ban dòng họ Nguyễn Phước cũng chỉ được can thiệp khi có sự đồng ý. Từ đó, sản sinh ra hồ sơ tài liệu lưu trữ liên quan đến vấn đề khuôn viên của lăng Minh Mạng. Thiết nghĩ đây là bộ hồ sơ có nhiều điểm quan trọng trong việc bảo quản di tích văn hóa trước đây của chính quyền cũ, do đó chúng tôi xin được giới thiệu bộ hồ sơ này.
Theo Công văn số 1293 ĐC/GD ngày 28/9/1955, của Giám đốc Nha địa chánh Trung Việt gửi Đại biểu chánh phủ tại Trung Việt về việc xác định vùng cấm địa của lăng Minh Mạng, công văn ghi rõ, địa chánh xưa không đo đạc vùng núi, do đó mà trong bản đồ làng La Khê, thuộc Hương Trà không có ghi lăng Minh Mạng và vùng cấm địa. Theo luật nhà vua, mỗi cấp bậc đều có một quân xích nhất định để cắm mốc giới, nhưng đối với vua thì có khi cấm địa là cả một hòn núi.
Trong công văn của Chủ tịch Ủy ban quản trị Nguyễn Phước tộc gửi ông Giám đốc Nha Thủy Lâm Trung Việt báo cáo về việc lăng Minh Mạng có một số cây khô cần phát dọn cho mỹ quan. Ủy ban đã giao cho ông Phạm Giám đấu chỉnh lý cây cối trong lăng. Nay đã chỉnh lý xong, số cây củi trong khi chỉnh lý giao cho ông Phạm Giám mang về.
Tại một văn bản khác ngày 13/10/1955 của Chủ tịch Ủy ban Quản trị Nguyễn Phước tộc gửi ông Đại biểu chính phủ tại Trung Việt về việc xin hạ các cây khô đổ gãy trong lăng Minh Mạng, bên cạnh đó là việc xin thu hoạch những hoa lợi trong lăng để làm kinh phí duy tu bảo dưỡng, chăm sóc lăng mộ.
Nội dung công văn ghi rõ: số cây khô tại lăng Minh Mạng gãy nằm ngổn ngang trở ngại việc dọn dẹp và dễ gây hỏa hoạn. Vì vậy, Ủy ban chúng tôi đã cho một người thầu hạ trên 100 cây khô để làm củi và nạp 7.000 vào quỹ Nguyễn Phước tộc. Lăng vua Minh Mạng thời bấy giờ theo báo cáo của Ủy ban Nguyễn Phước tộc, là nơi mà đã thu hút được khách, nhất là du khách ngoại quốc, vì vậy, những cây khô gần các lăng, điện cần phải thu hoạch cho sạch sẽ mỹ quan, tránh gây thiệt hại khi cây cối đổ.
Công văn còn đề nghị Đại biểu cho Ủy ban Nguyễn Phước tộc được phép thu những hoa lợi trong các lăng để làm kinh phí dọn dẹp sửa chữa nhỏ các điện đài, đường sá, đắp và tu bổ các hồ sen, thu hoạch cây khô và gãy đổ.
Trong vấn đề đấu thầu hoa lợi trong lăng Minh Mạng, Chủ tịch Ủy ban quản trị Nguyễn Phước tộc cũng báo cáo với ông Ty trưởng Ty Thủy Lâm Thừa Thiên, về việc lăng Minh Mạng có một số cây khô gồm thông, mù u, xoài, mít, nhãn, tổng cộng 114 cây. Để cho lăng được sạch sẽ và dễ kiểm soát, Ủy ban đã cho đấu giá làm củi cây và cho ông Phạm Giám đấu giá mang củi về Huế.
Tuy vậy, việc đấu giá và khai thác gỗ tại đồi thuộc lăng Minh Mạng và ở trong khuôn viên lăng hình như là có vấn đề, chính vì vậy mà toàn thể con cháu trong Nguyễn Phước tộc đã có đơn tố cáo người cho đấu thầu và người được đấu thầu là ông Phạm Giám ngang nhiên chặt nhiều cây lớn để bán lấy tiền, chứ không phải chỉ có thu hoạch các cây khô như trong các công văn khác đã đề cập.
Tuy vậy, trong công văn gửi ông Đại biểu chánh phủ Trung Việt, Hiệp lý sự vụ lâm thời phủ Tôn Nhơn lại không thừa nhận việc này, mà còn đứng ra bênh vực nhà thầu đã thực hiện đúng như biên bản đấu giá. Ngoài ra, còn ca ngợi công lao chỉnh lý mỹ quan các khu đồi làm tăng vẻ đẹp và dọn dẹp được nhiều cây cối lá cây không tránh được hỏa hoạn cho lăng tẩm...
Cuộc tranh luận giữa các bên về việc thu hoạch cây cối hoa lợi trong lăng Minh Mạng không biết kết quả như thế nào vì hồ sơ không đủ, tuy nhiên với những công văn giấy tờ còn lưu lại đến ngày nay, chúng ta có thể thấy rằng, lăng Minh Mạng lúc đó rất nhiều cây cối cổ thụ và không ít trong đó đã bị đốn hạ.
Ngày nay có dịp tham quan lăng Minh Mạng, chúng ta vẫn thấy còn nhiều cây rất to xung quanh lăng và trong khuôn viên lăng. Có lẽ những cây cối còn sót lại ấy đã trải qua biết bao năm và đã được bảo vệ khắt khe lắm mới tồn tại được đến ngày nay.
NGUYỄN HUY KHUYẾN
