Độc đáo trang sức truyền thống Mạ

Quan niệm về cái đẹp và những tập tục trong đời sống đã có ảnh hưởng lớn tới việc sáng tạo trong chế tác và sử dụng đồ trang sức của người Mạ. Trang sức có ý nghĩa rất quan trọng trong đời sống vật chất, tinh thần của họ. Thông qua đồ trang sức, ngoài việc cho thấy thị hiếu thẩm mỹ của chủ nhân  đồng thời cũng biết được ít nhiều về đời sống kinh tế gia đình họ.

 

 

Trong các lễ hội truyền thống cũng là dịp để đàn ông, phụ nữ Mạ thể hiện, phô trương thanh thế về quyền lực và sự giàu có của gia tộc, bộ tộc qua những cặp ngà voi to nặng trĩu vành tai, chiếc trâm có gắn lông chim công, trĩ màu sặc sỡ cài búi tóc to dày ấn tượng; trên cổ, tay đeo đầy chuỗi cườm bằng thủy tinh, đá mã não biểu thị sự giàu có, sang trọng. Trong lễ cưới truyền thống của người Mạ, những trang sức như vòng tay, chuỗi hạt, sợi cườm là không thể thiếu trong thách cưới. Trong mai táng, người Mạ khi chia của cho người đã mất, ngoài các các vật dụng khác, họ không quên chôn theo các đồ trang sức như: nhẫn, vòng tay, vòng chân , chuỗi hạt cườm. Trang sức của người Mạ có nhiều loại, nhưng người Mạ chuộng nhất vẫn là vòng đeo tay bằng đồng.Vòng của đàn ông Mạ to và ít hoa văn hơn so với vòng dành cho phụ nữ Mạ. Vòng tay không chỉ là đồ trang sức thông thường mà còn là vật tín ước trong hôn nhân. Một số dân tộc như Mạ, K'Ho, Chu ru, Gia Rai, Êđê,... đều lấy vòng tay, chuỗi cườm làm vật biểu hiện tình yêu, lòng chung thủy của chàng trai, cô gái và cho các cặp vợ chồng khi đã về chung sống trong một mái nhà.

 

Người Mạ còn có một loại vòng đeo chân khá độc đáo được làm từ một sợi dây đồng dài xoắn lại nhiều vòng dạng hình ống giống như lò xo; có độ dài đeo từ cổ chân lên tới hết bắp chân. Vòng chân thường được sử dụng phổ biến như các loại trang sức khác. Vòng chân ngoài làm đẹp, còn giúp tạo những âm thanh rất vui nhộn khi nhảy múa trong lễ hội truyền thống như lễ mừng lúa mới, nhà mới, đám cưới,... Cườm của người Mạ cũng có 2 loại: Cườm đeo tay và đeo cổ. Cườm đeo cổ thường thấy dạng phổ biến là loại chuỗi cườm dài gồm có 3 dây hạt thủy tinh nhỏ màu nâu, đen chập lại, xâu xen với những hạt chuỗi lớn màu trắng, vàng, xanh ngọc cách quãng, được xoắn chập vào nhau tạo nên nhiều màu sắc rất đẹp. Một loại cườm đeo cổ khác thấy ở người Mạ được kết bằng những hạt cườm nhỏ tạo thành 68 bông hoa nhỏ xuyên suốt chuỗi cườm đa sắc. Loại chuỗi cườm này khá độc đáo và hiếm thấy. Ngà voi căng tai (căng tai bằng ngà voi) là loại trang sức khá đặc biệt đi cùng với tục cà răng căng tai của người Mạ, được chế tác từ ngà voi. Đối với người Mạ, ngà voi căng tai rất quý giá nên họ chỉ đeo trong các dịp quan trọng như lễ hội, đám hỏi, cưới. Ngà voi căng tai là trang sức biểu trưng cho cái đẹp sang quý và sự giàu có trong văn hóa cổ xưa của người Mạ và một số tộc người ở vùng Tây Nguyên. Ngoài căng tai bằng ngà voi còn có vòng lồ ô căng tai, đây cũng là trang sức người Mạ dùng khá phổ biến vì nó đơn giản, dễ sử dụng và có thể thay thế dần trong quá trình căng to dái tai để làm đẹp. 

 

 

Răng nanh heo rừng là một trong những vật được chế tác làm đồ trang sức cho nam giới được người Mạ ưa dùng. Bởi họ quan niệm rằng, người đeo nanh thú rừng sẽ giúp trừ tà ma và mang lại may mắn. Đồng thời, còn là cách thể hiện sức mạnh và dũng khí của người đàn ông, vì vậy đàn ông Mạ trước đây thường đeo các loại răng nanh của các loại thú dữ như hổ, báo, heo rừng. Đồ trang sức của người Mạ làm bằng răng nanh heo rừng có hình trăng khuyết, 1 đầu lớn bịt bạc có lỗ xỏ dây đeo, đầu còn lại nhọn sắc

 

Trâm cài tóc thường được làm bằng nhiều chất liệu khác nhau: ngà voi, bạc, đồng, tre, gỗ, lông nhím. Qua chiếc trâm cài cũng cho biết xuất thân và địa vị của chủ nhân là những Mơ tao, già làng quyền lực, giàu có hay tầng lớp bình dân. Loại trâm cài tóc quý bằng ngà voi, bạc không còn thấy hiện hữu trong cộng đồng, chỉ có thấy trâm bằng đồng. Trâm được làm từ 1 thanh đồng tròn nhỏ (có tiết diện tương đương như vòng tay) được gấp đôi gần giống như cái kẹp tóc, nửa đầu phía trên được quấn dây đồng đỏ có gắn lông chim quý trang trí, phần dưới được vát nhọn để cắm chắc vào búi tóc. Trước đây, đàn ông Mạ thường búi tóc và dùng trâm cài vừa để giữ chắc tóc vừa để gây ấn tượng, sự chú ý trong các lễ hội cộng đồng với những chiếc trâm đẹp có gắn những chiếc lông chim quý như long công, trĩ,...

 

Ngày nay trong cuộc sống thời hiện đại, sự phát triển đi lên của xã hội, cùng với sự giao lưu văn hóa, kinh tế mạnh mẽ với các dân tộc giữa các vùng miền khác, đặc biệt là với người Kinh; sự du nhập của các tôn giáo khác đã tác động không nhỏ tới các cộng đồng người Mạ, nên quan niệm về cái đẹp của người Mạ đã có nhiều thay đổi. Trang phuc, trang sức của họ cũng đơn giản và kín đáo hơn. Trang sức cũng không còn sử dụng nhiều và cầu kỳ như trước. Hiện nay, chỉ thấy chủ yếu trong các bảo tàng, nhà truyền thống và chỉ sử dụng để làm sính lễ trong cưới hỏi, các dịp lễ hội truyền thống của cộng đồng.

 

ĐOÀN BÍCH NGỌ