Nam Tây Nguyên, mùa dệt những miền xanh. Giữa mênh mông đại ngàn, thổn thức âm giai bài ca Giữ ấm bếp hồng, "dẫu nắng chói chang, đốt cháy đôi vai trần, ta hãy cùng nhau giữ ấm bếp hồng"...
Nam Tây Nguyên, mùa dệt những miền xanh. Giữa mênh mông đại ngàn, thổn thức âm giai bài ca Giữ ấm bếp hồng, “dẫu nắng chói chang, đốt cháy đôi vai trần, ta hãy cùng nhau giữ ấm bếp hồng”...
 |
| Buôn làng Churu cùng vui ngày hội. Ảnh: M.V.B |
Giữa mùa nắng và gió, thung thăng về với buôn làng để được nghe kể chuyện những người “thắp lửa”. Có lẽ, nhờ họ mà tiếng chiêng, tiếng kèn, điệu vũ, cùng nét văn hóa của người Churu được giữ gìn và lan tỏa.
Những tia nắng cuối ngày dần tắt trên đỉnh núi thiêng Iamơnhi, bà con dân tộc Churu, thôn Diom A, xã Lạc Xuân, huyện Đơn Dương, Lâm Đồng xúng xính áo hội, tề tựu về nhà văn hóa cùng vui ngày hội buôn làng. Ngọn lửa thiêng được thắp lên, đêm hội kết nối cộng đồng bắt đầu. Âm ba của chiêng (sar), trống (sơgơr) quyện hòa cùng điệu rơkel (kèn bầu) tấu khúc T’rumpô nhã nhặn, khúc thức trong nhịp điệu mời thần; Păhgơnăng tưng bừng, hối hả mời mọi người nhập cuộc; Arya gợi mở cuộc vui vào đêm bất tận… Vòng xoang “nở” rộng, nhịp chiêng ngân dài, chiêng chao giữa đại ngàn Nam Tây Nguyên mừng mùa hội. “Tamya là múa. Còn Arya, T’rumpô, Păhgơnăng, Damtơra... là các vũ điệu. Đối với người Churu, trong các sự kiện có tính cộng đồng, cộng cảm, không thể thiếu các điệu Tamya trên nền nhạc cồng chiêng, rơkel… Đó là lễ thức quan trọng trong đời sống tâm linh, văn hóa cộng đồng người Churu”, nghệ nhân Touneh Ma Bio gợi mở.
Sinh ra và lớn lên trên miền phong thổ có nhiều vũ điệu kỳ ảo của người Churu, tuổi thơ chênh chao trên lưng mẹ, Ma Bio đã được ru giấc nồng bằng nhịp chiêng vọng qua nhà dài, bằng điệu rơkel Ryou anặh (ru con) đong đưa len qua khe suối... Cô gái miền sơn cước hấp thụ sinh khí buôn làng và lớn lên giữa không gian văn hóa mê đắm hồn người. Có lẽ thế, nên khi vừa chập chững lên bảy, lên tám, đôi tay của Ma Bio đã gõ đúng nhịp chiêng, đôi chân đã bước được vài điệu Tamya theo trai gái trong làng. “Sau đó hai năm, mình đã biết chơi chiêng, đánh trống một cách hồn nhiên, nhưng không hề lỗi nhịp”, Ma Bio bộc bạch. Và từ đó, hồn sar, nhịp sơgơr cùng những điệu dân vũ Tamya truyền thống của người Churu trở thành nhựa sống của cô gái miền sơn cước.
Già làng Ya Bút thổ lộ: “Hồi đó, nhiều thanh niên trong buôn mình biết đánh chiêng, nhưng hầu như không biết điệu. Có lẽ, Ma Bio được Yàng phú cho cái khiếu bẩm sinh nên cái chiêng, điệu vũ cứ bám riết lấy nó. Giờ Ma Bio đã trở thành người nổi tiếng cộng đồng Churu mình, bởi nó có công hồi sinh Tamya, nhờ đó mà tiếng chiêng, điệu rơkel được ngân dài”. Năm 2007, Ma Bio đứng ra thành lập đội chiêng để truyền dạy cho lớp trẻ trong buôn đánh chiêng, đánh trống và các vũ điệu truyền thống. Hơn mười năm ròng rã truyền lửa, đến nay, buôn làng Churu đã có những thế hệ tiếp nối mạch nguồn văn hóa truyền thống. “Hơn 70 đứa biết tấu chiêng, đánh trống, hòa nhịp Tamya rồi, mình vui lắm”, bà Ma Bio bộc bạch.
Mỗi điệu chiêng, điệu vũ của người Churu đều gửi gắm một thông điệp với thần linh, với rừng xanh, với cộng đồng… trong chính không gian thiêng của buôn làng, không gian văn hóa nuôi sống nó. Lòng người, hồn chiêng và những vũ điệu Tamya mê hoặc, quyện hòa, thao thiết, thì thầm trong tiếng chiêng, điệu rơkel ngân dài tận đỉnh núi. Trong ánh lửa bập bùng, tôi nhận ra Ma Tham, cô gái sơn cước mê kèn bầu. Ma Tham là con gái già Ha Sen (thôn Ma Đanh, xã Tu Tra, huyện Đơn Dương), người làm và chơi rơkel nổi tiếng khắp vùng. Ma Tham bảo, nhờ cha mà chị “thẩm” được tiếng kèn bầu và chơi được nhiều điệu. Năm nay 43 tuổi, nhưng thời gian Ma Tham biết thổi kèn bầu hơn hai phần ba tuổi chị. “Nhớ ngày đầu tiên biết chơi rơkel, vui lắm. Ngày đó, mình thường lén lấy kèn bầu của cha ra tập, cảm được gì thì thổi kiểu ấy. Sau này, cha nhận ra năng khiếu mới chỉ cho mình”, Ma Tham tâm sự. Niềm vui của già Ha Sen được nhân lên, khi cháu gái 12 tuổi Ma Viên, con gái Ma Tham cũng đã học từ mẹ và biết thổi nhiều điệu rơkel của người Churu.
Giờ đây, Ma Tham là thành viên nòng cốt trong đội cồng chiêng buôn làng Churu, do Ma Bio làm “nhạc trưởng”. Nhiều năm qua, mỗi dịp xuân về, hay lễ hội văn hóa của quê hương, đất nước, đội chiêng của người Churu đều được chọn tham gia biểu diễn, góp phần mang nét văn hóa độc đáo của đồng bào bản địa Nam Tây Nguyên ra với cộng đồng, thế giới. Có lẽ, qua tiếng chiêng, điệu múa, những cái nắm tay thật chặt trong vòng xoang đoàn kết, sự gắn bó của bà con buôn làng ngày một keo sơn, thắm thiết.
 |
| Vũ điệu Arya huyền thoại của người Churu. Ảnh: M.V.B |
Ngày mới, nắng khỏa tràn trên những cánh đồng. Không hẹn trước, tôi tìm về buôn R’Lơm, xã Tu Tra, huyện Đơn Dương, để nghe già làng Ya Loan kể chuyện. Năm nay già đã trải 73 mùa rẫy, vẫn vẹn nguyên phong thái của người thầy từng đứng lớp cấp tiểu học. Bây giờ, người dân vẫn trìu mến gọi ông là “thầy Ya Loan”, bởi già luôn đau đáu với việc bảo tồn và phổ biến chữ viết của người Churu, không chỉ cho con em buôn làng, mà cả những người muốn tìm hiểu căn cơ văn hóa Churu. Trong cái bắt tay thật chặt, già bảo: “Để chủ trương, chính sách của Ðảng, Nhà nước thấm sâu ở các buôn làng thì phải hiểu ngôn ngữ của họ. Không chỉ cán bộ nói đồng bào nghe, mà cán bộ cũng phải nghe cái bụng của đồng bào nữa…”.
Từ năm 2005, già Ya Loan bắt đầu hành trình nghiên cứu ngôn ngữ của dân tộc mình. Ông cất công tìm đến các buôn làng người Churu ở Lâm Đồng để gặp những người am hiểu chữ viết, nhờ họ giải thích nghĩa của ngôn ngữ Churu cổ, phục vụ công trình biên soạn từ điển Churu - Việt của mình. Giờ đây, cuốn từ điển gồm mười nghìn từ thông dụng và những từ ít dùng trong đời sống, sinh hoạt của người Churu đã cơ bản hoàn thành. “Cuốn từ điển này sẽ giúp bà con Churu gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc, nhất là với thế hệ trẻ”, già Ya Loan chia sẻ. Cũng trong thời gian này, già Ya Loan được mời thỉnh giảng các lớp dạy tiếng Churu cho cán bộ, giáo viên… do tỉnh Lâm Đồng tổ chức và hàng trăm cán bộ, công chức địa phương đã được phổ cập ngôn ngữ Churu. Giờ đây, khi có dịp về với bà con buôn làng Churu, lại được nghe những chàng trai, cô gái miền sơn cước ngâm nga những điệu dân ca Churu trên nền nhạc cổ.
Chiều buông. Những nếp nhà đã bập bùng bếp lửa. Mùi hương hoa cải lướt thướt giữa đại ngàn. Chia tay những người “thắp lửa” buôn làng Churu, chợt thổn thức âm giai Giữ ấm bếp hồng của Krajan Plin: “Kìa trông vầng trăng trên cao, kìa trông ngàn sao lung linh/Dẫu có bão giông, thác lũ thét gào, ta hãy cùng nhau giữ ấm bếp hồng…”.
MAI VĂN BẢO
