Dân ca là một trong những loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc đóng vai trò quan trọng và không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người K'Ho Chill...
Dân ca là một trong những loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc đóng vai trò quan trọng và không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người K’Ho Chill. Ngay từ khi mới lọt lòng, đứa trẻ đã được nghe những lời ru ngọt ngào của mẹ, khi lớn lên ở lứa tuổi 15 - 16, nam, nữ K’Ho Chill đã biết hát giao duyên, hát đối đáp để kết bạn, biết thổi khèn môi, khèn bầu và sử dụng các loại đàn, sáo. Biết đánh cồng chiêng, biết hòa mình vào những điệu múa tập thể trong các lễ hội: Mừng lúa mới, mừng nhà mới, cúng tạ thần linh… Đến tuổi xế chiều, khi đã là chủ gia đình biết hát đối đáp để mời khách vào nhà, mỗi khi có khách đến chơi. Lúc về già lại ngồi bên bếp lửa vừa uống rượu cần vừa hát kể chuyện cho cháu, con.
 |
| Thiếu nữ K’Ho trong nhà sàn truyền thống |
Có thể nói trong suốt cuộc đời, người K’Ho Chill đều được tắm mình trong suối nhạc, dân ca.
Dân ca của người K’Ho Chill gồm có bốn loại:
- Hát giao duyên (Đơs tờm kỡn gơ boh)
- Hát kết bạn (Đơs crih bi bơ yơu)
- Hát ru con (Pơ yơng kòn)
- Một số thể loại hát trong đám hỏi, đám cưới.
* Hát giao duyên: là loại hát tỏ tình, đối đáp giữa nam và nữ. Hát giao duyên của người K’Ho Chill có hai dạng: dạng thứ nhất thổ lộ tình cảm của mình đối với người thương và mong được đáp lại. Lời hát khá trữ tình, mượt mà đằm thắm. Dạng thứ hai có tính than thân trách phận. Nội dung lời hát kể lể hoàn cảnh nhà nghèo không có nhiều của cải, chiêng, chóe, bản thân lại xấu xí, yêu người nhưng không dám tới cầu hôn. Dạng này thường được bên nữ hát vì theo phong tục của người K’Ho Chill thì phụ nữ đi hỏi chồng (chế độ mẫu hệ). Trai gái K’Ho Chill thường hát giao duyên khi đi giữ lúa, giữ bắp ở lại chòi trên rẫy, hát trong đám cưới, trong lễ hội. Họ thường tụ tập lại hát đối đáp với nhau.
Hát giao duyên thường là ứng khẩu dựa trên cơ sở cảm hứng, hoàn cảnh thực tế và nội dung lời hát của phía bên kia để đáp lại nên ít có đầu đề. Ví dụ như khi bên nam cất tiếng hát:
“Pờ dơng mpồng ồng yàng in
Pờ mờ trồm kòn uôn in”
(Hãy mở rộng cửa cho ông yàng
Hãy mở cửa hang cho con vượn)
Thì bên nữ sẽ đáp lại:
“ M pồng bàr tắp ãn crăng ma gle
Mpồng pe tắp ăn crăng mà lòng”
(Cửa hai lớp tôi che bằng tre,
cửa ba lớp tôi khép bằng củi)
Tuy nhiên, vẫn có một vài bài có tên cụ thể như: “Àng khe kòn pi lòt yông” (Trăng sáng tròn con chồn đi dạo), “Tus nam do an tac ùi tơlir lơn tài” (Đến năm nay tôi sẽ bán khăn xanh dài để choàng).
*Hát kết bạn thường có hai dạng: một là hát đối đáp giữa buôn này với buôn kia để kết bạn, hai là hát khi có khách, bạn bè đến chơi nhà. Đối với người K’Ho Chill, khi hát kết bạn cũng có luật. Bên nào hát thua sẽ bị phạt một chóe rượu, một dây cườm hoặc một con gà. Nhiều khi chủ nhà không biết hát phải nhờ người trong buôn hát giùm mình. Người K’Ho Chill có truyền thống rất hiếu khách, họ đón khách bằng cả tấm lòng và tất cả những gì mình có. Tuy vậy, họ vẫn tỏ ra rất khiêm tốn và nhún nhường, sợ những gì mình có chưa làm vừa lòng và xứng đáng với khách:
“ Hãy đến mà vào nhà tranh hôi tanh
Hãy chịu khó vào nhà dột nát
Hãy nhìn thấy nhà làm không kỹ…’’
Hiện nay, người K’Ho Chill vẫn còn lưu truyền một số bài về thể loại này như: bài”Ntòng wã nac” (hát đón khách đến nhà), “Tus do kòn kring ờ geh plê dum pà” (Tới đây con diều hâu không có trái chín mà cho).
*Hát ru con: cũng như các dân tộc khác ở Tây Nguyên, người K’Ho Chill ở đây đã có nhiều bài hát ru rất độc đáo mang đậm bản sắc của dân tộc mình. Lời ru êm ái nhưng cũng thật chân chất, mộc mạc như chính cuộc đời của họ - những người con của núi rừng. Họ không mong ước những điều cao xa mà chỉ mong cho con mình “Khoẻ mạnh như con gấu”, “dài chân dài tay như con vượn” để tạo được cuộc sống đủ đầy.
Những thứ vật chất, hình ảnh mà người mẹ, người chị K’Ho Chill đưa vào lời ru để dỗ dành con trẻ cũng thật gần gũi, giản đơn. Nhưng trước đây, trong cuộc sống du canh du cư nay đây mai đó để kiếm được chúng thật không mấy dễ dàng:
“Ơ…mi đừng khóc có củ đậu trong gùi
Ơ…mi đừng khóc có khoai chẻ sẵn, cơm trắng đầy tô, cườm quý trong túi”.
* Một số thể loại hát trong đám hỏi, đám cưới:
Người K’Ho Chill theo chế độ mẫu hệ nên con gái phải đi “bắt chồng” (Đi hỏi con trai). Họ rất coi trọng sự bền vững của hôn nhân, nên cũng có những bước tìm hiểu rất kỹ. Trong đám hỏi, ngoài các lễ vật có giá trị, nhà gái còn phải hát để thăm dò ý tứ bên nhà trai:
Ta xin hỏi nhà ngươi có được hay không
Thăm cái ruộng cái rẫy nhà ngươi có được hay không
Ta xem kỹ mùa màng có được hay không
Nếu được như ý sẽ ưng thuận thăm hỏi.
Đường ngay thẳng ta mới đi
Đường cong quẹo ta phải tránh
Theo tục lệ tổ tiên để lại
Khớp trên khớp dưới phải hợp
Lúa gạo phải vào cối,
Trai gái đến tuổi phải lập gia đình
Chỉ trắng vào chóe phải đen sánh…
Nhà trai phải đáp lại:
Sợ không xứng đôi, sợ người hai tim
Cây sậy dưới sình lá xanh đọt dài
Bông hoa tươi tốt người hái lấy…
Con trai con gái xứng đôi mới đi hỏi
Con trai con gái
Ở cùng xóm cùng làng hãy cùng nhau dựng núi đồi
Ở cùng xóm cùng làng hãy cùng chặt ống lồ ô cùng nhau múc nước
Hãy xỏ hạt cườm cùng nhau
Ở cùng xóm cùng làng hãy hớn hở chơi đùa cùng nhau…
Trong đám cưới, người K’Ho Chill cũng có những bài hát vui, hát đố, hát giải về sự tích các loài vật, loài người và vũ trụ. Tóm lại, trong đám cưới, sưu tầm các di sản văn hóa đám hỏi của người K’Ho Chill, những làn điệu dân ca đã trở thành một tục lệ không thể thiếu. Nhưng thật đáng tiếc, hiện nay số nghệ nhân biết hát dân ca không còn nhiều và chủ yếu là những người cao tuổi. Tục lệ đáng yêu này cũng đã và đang mai một đi. Vì vậy, song song với việc sưu tầm các di sản văn hóa, phục dựng các lễ hội, chúng ta cần quan tâm hơn nữa đến việc tổ chức các lớp truyền dạy hát dân ca cho lớp trẻ, đồng thời thực hiện các chính sách đãi ngộ xứng đáng đối với các nghệ nhân.
Đoàn Bích Ngọ
