LTS: Lâm Đồng vừa ký kết thắt chặt quan hệ hợp tác làm ăn, chia sẻ, phát triển với tỉnh Đắk Nông. Là hai tỉnh Nam Tây Nguyên với những tương đồng từ thời tiết, khí hậu, thổ nhưỡng đến văn hóa tộc người lâu đời...
LTS: Lâm Đồng vừa ký kết thắt chặt quan hệ hợp tác làm ăn, chia sẻ, phát triển với tỉnh Đắk Nông. Là hai tỉnh Nam Tây Nguyên với những tương đồng từ thời tiết, khí hậu, thổ nhưỡng đến văn hóa tộc người lâu đời, nhưng xưa nay sự cách trở về địa hình núi rừng, điều kiện lịch sử, giao thông đã khiến mối tương tác, liên kết này hạn chế, và giờ đây là sự mở ra hy vọng mới. Để bà con nhân dân và công chức hai tỉnh gần gũi và yêu quí nhau, và để việc ký kết kia hiệu quả, hiện thực, Báo Lâm Đồng xin giới thiệu bút ký dưới đây để cùng nhận diện ra phần nào về “người anh em” láng giềng sẽ cùng sát cánh.
Gió thổi thốc vào mặt tôi. Thứ gió lộng mang dòng dõi hoang hoải. Nơi nào mà chả có gió, song rõ ràng gió ở đây nó rất khác, có gì đó quá riêng, đặc trưng.
Gió trưa
Tôi đang đi trong một thành phố mà, chứ nào phải một nơi chốn trống không. Ừ, thì Gia Nghĩa đang ở cuộc sống của một tỉnh lỵ, là dĩ nhiên “thị”, “phố” rồi. Đi một mình giữa nó mà không thấy cô đơn. Đơn chiếc trong nó vẫn không thấy lạc loài. Tôi không có bóng hồng nào ở xứ đây, kể cả người thân, họ hàng. Nó tinh khôi với tôi như tôi tinh khôi với nó. Phố xá đầy dốc, đường cong, thẳng, méo, muôn hình vạn dạng, theo địa hình núi đồi, suối khe, thung lũng, vườn rẫy tự nhiên liên tiếp. Cái thứ gió kia nó đánh bạt suy nghĩ về hình hài đô thị phải là những tổ chức cấu trúc bàn cờ, dãy phố, hàng quán sắp lớp hai bên, và phải có những tổ người lố nhố, dài lê thê, xe cộ ken dày, và còi kèn vang động, rộn rã. Một cảm giác trống không về một thành phố đang “sống”, đang hiện hữu bằng da thịt của nó. Lúc này, tôi không nghĩ điều gì có thể chia rẽ tôi với nó. Và tôi cũng chẳng cần có bóng hồng nào ở đây nữa để làm gì. Có khi dính vào một bóng hồng, nó sẽ phá tung sự tinh khôi ở tôi về một thành phố.
Gió qua đô thị tráng khí như thế thì phố thị này làm sao “biết” buồn, “biết” vui, động phàm. Nó hồn nhiên, như thiếu nữ chưa bị bạn tình ghé môi... Nó là đô thị “còn trinh”.
Nó “còn trinh”, vì cơn cuồng nộ phản thiên mang tên địa ốc chưa “ra tay” với nó. Nó đang trắng trong vì nó là thành phố nằm trong rẫy, toàn rẫy bao quanh, màu xanh len lỏi mọi con đường, ngõ lối. Nó thanh lành vì nó rơi xuống những dải núi đồi bát úp cổ xưa. Núi đồi xanh êm ả đang che chở, vun bồi phố. “Phố” đang nghe được tiếng của đất đai, thảo mộc. Nó ngây dại, lệch ra khỏi qui luật đám đông. Lúc này đây, nó như đang ánh về cái bóng dáng cao nguyên thảo mộc mênh mông mà Henri Maitre từng đã khẳng định trong công trình kinh điển nhất về Tây Nguyên Les Jungles Moi đầu thế kỷ trước đây chính là Cao nguyên Trung tâm - Central Hinterland, cao nguyên của cao nguyên, của miền Thượng Đông Dương. Là về một vùng đất toàn đồi núi, mà tất cả các con sông vùng Tây Nam Đông Dương đều chảy xuống từ đây, là mái nhà địa lý của bán đảo Đông Dương. Vượt lên cái của trời đất, nó mang theo cái thuần hậu của nền văn hóa sơn nguyên M’nông đặc sắc. Sắc dân M’Nông là tộc người bản địa của cao nguyên này. Nhà Tây Nguyên học hàng đầu Henri Maitre (dù còn được biết đến với tư cách khác nữa là một gã thực dân) kia đã đặt tên cho nó là “Cao nguyên M’nông” vì thế. Dòng suối Đắk Nông vẫn chảy qua giữa lòng phố ngày nay, và cái tên tỉnh Đắk Nông bây giờ càng định danh biểu thị cho điều đắc vị đó. Từ cao nguyên sơn nguyên đến cao nguyên rẫy vườn, sang cao nguyên phố thị. Cái hồn cốt ấy vẫn quanh đây. Phẩm chất cao nguyên, thứ cao nguyên lộng gió trong thảo mộc, văn hóa người sơn cước, văn hóa người lưu lạc (di cư). Thứ văn hóa thuần hậu với thứ văn hóa vong phận nghĩa khí. Nghĩa là đô thị Gia Nghĩa được “trồng” trên không gian đó, cho dù có áp đặt thứ kiến trúc gì xuống trên đất đi nữa.
*
Bất cứ vị trí nào trong số sáu điểm cao nhất ở đây, là đồi Đức Mẹ, đỉnh Num Rạ, đồi Pháo, đồi Mỏ Đá, đồi Sân bay dã chiến, hay đồi Tỉnh Đội tôi đều nhận ra vẹn nguyên hết dáng hình Gia Nghĩa.
Đô thị mang dòng máu của thảo nguyên.
 |
| Hoa phượng vàng tinh khiết riêng có của cao nguyên M’Nông trên những con đường ở Gia Nghĩa |
Thiên Nga
Trước năm 2004 trái tim của Gia Nghĩa là chỗ ngã ba có con hồ nho nhỏ mà người dân thường thả vịt nuôi, và cái tên “hồ Vịt” được định danh. Bây giờ trái tim của Gia Nghĩa đã là hồ Đắk Nông, vì mới ngăn được dòng suối lớn giữa xứ sở lại mà hình thành nên hồ. Phố thị lèo tèo, luôn đi ngủ sớm, chỉ khu “hồ Vịt” là - thức quán nhậu, và bá tánh đón xe đò đi các tỉnh. Hồ Vịt vẫn còn đó, nhưng nay người dân xung quanh quyết liệt không cho tôi gọi nó là “hồ Vịt” nữa. Họ bảo tôi phải gọi là “hồ Thiên Nga”. Ừa, thì Thiên Nga! Khi đã thành hoa hậu và có tiền để mua váy, đeo mỹ kim nơi tay thì cái tên của một cô gái hay anh chàng cũng tự nhiên muốn thoát khỏi quê mùa. Cái nhà thờ chính của giáo xứ nay cũng được bố trí qua phía bên kia hồ. Tháp chuông từ đồi cao thoáng rộng soi bóng xuống con hồ vừa mới hình thành làm công trình tôn giáo cao sang hơn. Đối diện qua phía kia, là ngôi chùa Phật giáo xưa nhất. Tín hiệu kiến trúc đó làm cho Kinh thánh (Chúa) và Kinh Kim cang (Phật) giao hòa, thân thương. Chỉ có âm thanh phát ra từ Đài phát thanh - truyền hình tỉnh là đã không còn lấy nhạc hiệu là bài “Hoàng hôn màu lá” nổi tiếng của nhạc sỹ Thanh Tùng nữa, bởi cô bác cho rằng Đắk Nông không còn “bát ngát rừng”, “bát ngát lâm trường” như trong bài hát - “Nghe ngượng lắm”. Xứ sở biết ngượng đã là xứ sở có tư cách.
Một kịch bản, qui hoạch rõ ràng cho Gia Nghĩa kịp ra đời ngay sau khi tách tỉnh Đắk Nông ra khỏi Đắk Lắk, và có vẻ chính quyền quyết tâm hiện thực cho được một đô thị tử tế. Người ta muốn một Gia Nghĩa sang cả, hiện đại, và “Tây” như Đà Lạt, thậm chí đặc sắc hơn thế nữa. Trước hết, như cái hồ Đắk Nông giữa lòng đô thị này là phiên bản thông minh của hồ Xuân Hương ở Đà Lạt: một, ngăn dòng suối Lat (Da - con nước, Lat - người Lat); và một, ngăn dòng suối Đắk M’Nông (Đắk - con nước - Nông - người M’Nông). Nhưng hồ này thì rộng gấp bốn lần hồ Xuân Hương, và vừa hình thành đã ấn tượng, tráng lệ hơn nhiều. Rồi, nhà cửa chỉ mang toàn kiến trúc biệt thự Âu, Mỹ, Nhật. Và, những đường phố, được qui định trồng hết loài cây hoa phượng vàng đẹp tinh khiết của cao nguyên M’Nông - để tạo ra một bản sắc nên thơ riêng. Đường phố thì có thể rồi đây đầy loài hoa đặc sắc đó, nhưng dân tình cày rẫy lấy tiền đâu cất biệt thự. Chắc nông dân rồi chẻ đất vườn ra bán để đổi đời, hoặc chính quyền qui hoạch phân lô thật nhiều khu dân cư mới để mời dân có tiền lên mua ở thì mục tiêu kia khả dĩ chạm đến.
Tất nhiên, dù đôi nét thơ mộng gần nhau, nhưng cao nguyên M’Nông là cao nguyên M’Nông, cao nguyên Lạch (Langbian) là cao nguyên Lạch, và người Pháp khi làm đô thị khác người Việt tôi làm.
*
Tôi ném mình vào trong Gia Nghĩa. Thị xã nhấn nhá những khóm bê tông, nhà cửa trong sự bát ngát xanh của rẫy nương. Cũng có đôi ba con đường mở ra như đại lộ. Nhưng đại lộ đẹp ngây ngất giữa một phố thị chỉ có vài vạn dân đã khiến thành phố lưa thưa, hắt hiu, cô quạnh ngay giữa ban ngày. Nhiều con đường toàn công sở mà vẫn buồn, cho dù công sở nào cũng sang trọng, bề thế. Nhiều lúc thấy chỉ toàn công chức qua lại. Bá tánh nhiều khi cảm giác họ ở đâu không rõ. Hệ thống đèn điều tiết giao thông cũng đã dựng đặt ở nhiều ngã đường. Chỉ có điều, đường sá thênh thang, phố thưa vắng người, mà đèn giao thông hiện hữu thì tín hiệu kia thành vật cản ngại giao thông. Sự “đi trước”, đón đầu thái quá. Đà Lạt kia ra đời 123 năm rồi, dân số mấy trăm ngàn, nhưng đến giờ vẫn không cần đến đèn giao thông, vì ý thức và văn hóa cộng đồng thị dân mới là sức sống, bền, đảm bảo nhất. Chiếc áo khoác lên cho việc “lên đời” của Gia Nghĩa đang to hơn thân thể thực của nó. Từ nền văn minh nương rẫy sang nền văn minh đô thị, Gia Nghĩa là đô thị còn (là) của thiên nhiên, và những khát khao thanh lành, dễ thương của con người.
*
Mọi đô thị đều ở dưới vòm trời. Nhưng không phải đô thị nào cũng còn nhớ về trời xanh, gợn về thiên nhiên như nơi này.
Chợ chiều
Cũng như cái thú rong chơi nghĩa địa của mình vậy. Từ mộ bia trên nghĩa địa thường chỉ cho tôi nhận biết chính xác nhất khởi đầu của một vùng đất về những cộng đồng đầu tiên đặt chân đến. Ai đến trước thì chết trước, và thống kê tỉ lệ đó sẽ nhận ra mẫu số xã hội học về nguồn gốc cư dân. Và ở Gia Nghĩa là dân Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, và Thừa Thiên. Vì thế mà chiều tà thế này tôi vẫn còn ăn được những tô mì Quảng còn đậm chất “Quảng” ở Gia Nghĩa này. Cùng những tô bún bò Huế còn rặt xứ Mệ. Cũng như giải mã thế giới chợ của một nơi chốn, cho tôi nhận ra phần nào mức sống, đặc thù sản vật, lời ăn tiếng nói, văn hóa bán mua nơi chốn đó. Chiều đã về rồi, trên phố, và chợ Gia Nghĩa. Kìa, những người M’Nông vẫn gùi những gùi măng, đọt mây, lá bép ra thị xã và an nhiên bày bán cùng những người Kinh nói thứ giọng Quảng lưu vong từ lâu. Sau kỳ thuộc Pháp, thời Đệ nhất Cộng hòa ở miền Nam, khi Ngô Đình Diệm đặt tên cho đơn vị hành chính trên cao nguyên M’Nông này là tỉnh Quảng Đức không biết có ý tứ gì về nghĩa ấy không thì chẳng biết, hay chỉ là đất đạo đức rộng.
Chợ thị xã tỉnh lỵ mà nó mộc mạc, đơn sơ còn hơn bao chợ huyện trên đất nước này - chẳng có gì là trung tâm thương mại hàng tỉnh. Dĩ nhiên cá biển là đưa từ Bình Thuận lên theo đường 28. Cá nước ngọt đánh bắt từ sông suối, các lòng hồ thủy điện và nuôi trong các nương rẫy. Rau muống, rau xà lách xoong, rau mùi hãy còn được đưa từ Buôn Ma Thuột xuống. Và cà rốt, khoai tây, sú lơ, hoa cúc, hoa hồng vẫn đưa từ Đà Lạt sang. Đô thị Gia Nghĩa chưa có nền trồng rau cơ bản - yếu tố căn bản của một đô thị và ngoại ô của nó thường đảm nhận việc này. Ngay nguồn nhân viên, cán bộ cho bộ máy chính quyền hoạt động vẫn hơn một phần ba là người từ Buôn Ma Thuột chi viện mà - được đưa đi đưa về hằng tuần. Vì Gia Nghĩa được đặc nhiệm để làm một tỉnh lỵ chứ nó không có nền về đời sống xã hội phường nghề, công nghiệp, thương mại, dịch vụ, du lịch, đào tạo nguồn nhân lực. Ơn trời, nhờ thế, nó là một kiểu đô thị thanh lành riêng. Như người Gia Nghĩa vậy, cứ mộc mạc, như cây cỏ thảo nguyên M’Nông. Họ không có chút gì “thị dân” cả, “chưa tới”, nếu đưa phẩm chất gọi là “thị dân” thông thường ra quán chiếu. Hoặc phải nghĩ rằng như họ mới là hay, trên cả thị dân, là thuận khiết căn tính đơn sơ, không cầu kỳ vốn có của con người.
 |
| Hồ Đắk Nông giữa lòng đô thị sơn cước Gia Nghĩa trong sương mai |
Sương mai
Cái địa hình lô nhô đồi bát úp, “tính” thảo nguyên của Gia Nghĩa làm sương lềnh bềnh giữa không gian, và phố thị trôi trong đó. Không có cái gì che chắn cả. Bởi thung lũng ở đây dày đặc nhưng không sâu, đồi nhiều nhưng không có núi cao, thảo mộc nhiều nhưng không có rừng. Cái thứ hơi nước gọi là sương đó nó trùm xuống, rồi vỡ òa theo nắng đầu ngày lên. Những vườn rẫy chìm sâu, những công trình mới xây thời thị trấn “lên đời” tỉnh lỵ làm le lói những tín hiệu kiến trúc cao đầu tiên. Cư dân đi làm rẫy lẫn lộn trong sự thiểu số của cư dân bán buôn nhỏ. Nhờ khe lạch nhiều, hơi nước, ẩm độ cao nên sương gần như mùa nào cũng có. Đây là vùng có lượng mưa bình quân trong năm cao nhất nước mà. Đường nào cũng dốc, cũng cua, cũng cong, cũng lên, cũng xuống, liên tục và đề huề, làm ngõ lối nào cũng nên thơ. Cuối con phố nào cũng đều là rẫy, là vườn. Sương va vào vườn, vườn va vào sương, người va vào sự mờ ảo đó. Cũng như mọi người, tôi không thể chạy xe nhanh vào những ban mai.
Tôi có những ngày dài đốt thuốc ngắm sương như thế. Người Gia Nghĩa thấy sương bình thường, còn tôi thấy sương đây lạ. Sương nó làm cho thành phố này đã mềm còn mềm thêm, lành hơn. Giữa thời khắc thế này thì nên ngắm nhìn vóc dáng của nó với tư thế rón rén, từ tốn, để nhận ra Gia Nghĩa rất bẽn lẽn, dung dị, nết na. Mà không chỉ ban mai, ở đây, trong một ngày, xem ra như có đủ cả bốn mùa tiết trời, mà phải để ý ta sẽ nhận ra nó xê dịch rất nhẹ êm.
Với tôi, đây (cùng Đà Lạt) mới đúng nghĩa “Phố núi”, chứ không phải Pleiku. Bởi Pleiku yêu quí của tôi được tác động cảm tính riêng tư vào thính giả qua âm thanh và gọi lên như một quán tính bởi thói quen đám đông từ bài hát quá hay của nhạc sĩ Phạm Duy phổ thơ Vũ Hữu Định hơn là thực tại, thực chứng, đặc trưng, hồn cốt. Gia Nghĩa, nó nữ tính và thơ ngây đáng để gọi là Nàng. “Nàng” có trời đất sang cả, ở trên cao, đủ nắng gió, ẩm ướt, mát lành, và nhất là sự may mắn chưa vào vòng hỗn tạp chung. Nhưng không biết “Nàng” đoan trang, tử tế được bao lâu, sự kiên trì đến đâu trước tư duy và lèo lái đô thị theo nhiệm kỳ chung của xã hội.
Bút ký NGUYỄN HÀNG TÌNH
