Có lẽ nhiều người đã biết về đàn Chapi, nhưng “tiếng lòng” của người con Raglai thì vẫn đơn côi, bởi dưới chân núi Chơpơroong chẳng còn “đứa nào” chịu khảy Chapi nữa.
Cơn mưa bất chợt giữa mùa nắng hanh hao không níu chân lữ khách. Đã từng ôm ghi-ta gảy những nốt trầm hùng “Giấc mơ Chapi” của nhạc sỹ Trần Tiến, nhưng ở nơi miền đất ấy, không gần, không xa - miền đất mang tên Anh Dũng một thời tôi chưa từng đến, chưa được thấy… mà chỉ nghe ở đó “ai nghèo cũng có tọ (đàn) Chapi”.
 |
| Nghệ nhân Ama Âu |
CUNG THANH CHIỀU CHÊNH CHAO
Chiều đã buông mành. Palây (thôn) Do nồng ấm, đầy đặn hơi thở của núi rừng. Những nếp nhà đã bập bùng bếp lửa gọi chiều. Không khó để tìm nhà Chamaléa Âu - nghệ nhân duy nhất ở xã Ma Nới - huyện Ninh Sơn - Ninh Thuận biết chế tác và biểu diễn tọ Chapi… bởi âm thanh xa xăm len vào gió vọng về, lúc trầm tỉ tê, da diết như con thú hoang gọi bầy về nơi ẩn trú; lúc rạo rực như con chim rừng cùng nhau bay về tổ ấm; lúc khoan nhặt như giọt nắng buông lơi cuối ngày… Tiếng tọ Chapi.
Khác với hình dung của tôi, đã qua gần 60 mùa rẫy mà Ama Âu vẫn tinh anh như con nai rừng Ma Nới. Nhà báo hả? Già lên tiếng khi tôi chưa kịp mở lời. - Không phải đâu, chỉ là người mê tiếng đàn Chapi của đồng bào Raglai thôi - Tôi nói và không quên đề tựa mô phỏng âm giai tọ Chapi: Ti… ti… tì/ Tọ… tọ… tìng/ Ti… ti… tì/ Tọ… tọ… tìng. Đã bắt đúng nhịp lòng của Ama, người luôn đau đáu níu giữ ước mơ Chapi vọng xa của người Raglai. Sao lại chơi đàn một mình? - Tôi hỏi. Ama buồn lắm. Bọn thanh niên bây giờ nó không thích tọ Chapi nữa, nó thích cái nhạc mới thôi.
Theo lời kể của Ama, quả thực giờ đây trong lễ mời Yàng Ngok, Yàng Gru (thiên thần) Yàng Muk Kay (nhân thần) về ăn lúa mới của gia tộc đã không còn xuất hiện tiếng đàn Chapi nữa, may chăng tọ Chapi chỉ thảng hoặc trong lễ hội của buôn làng hay trong những lần xuống núi biểu diễn nhân dịp hội hè.
Cũng giống như bao chàng trai đồng trang lứa dưới chân núi Chơpơroong, Ama Âu đã từng là chiến sỹ cách mạng, là Bộ đội Cụ Hồ ở vùng Chiến khu Anh Dũng, Đại đội C80. Những năm tháng cầm súng bảo vệ bản làng, giữa núi rừng lau lách, giữa cận kề cái sống và cái chết, chàng trai trẻ Chamaléa Âu vẫn da diết nhớ tọ Chapi. Ông mơ được thấy thằng con trai đầu lòng ôm đàn Chapi mừng cha trở về, gái trai Raglai buông tiếng Chapi trong nhịp xoang mừng lúa mới, buôn làng gảy tọ Chapi gọi nhau lên rẫy trong sáng tinh sương… Khi đất nước thanh bình, người con của Palây Do lại trở về xây dựng làng bản và bắt đầu “gieo ước mơ” lặng thầm… Tọ Chapi!
Ai dạy Ama làm và chơi Chapi? - Tôi hỏi. Cậu ruột mình đó, ông Chamaléa Lơ. Ồ, giỏi lắm, ông còn biết thổi cadèt, chơi khèn bầu, đánh mã la nữa đó… ngập ngừng một lúc, già nói: … nhưng ông theo Yàng rồi, mình chỉ nhớ và làm theo thôi. Làm Chapi không khó đâu, kinh nghiệm thôi, nhưng chơi Chapi mới khó. Từ khi bắt chước làm theo ông cậu đến khi cưới vợ, sinh tám đứa con Ama mới thuộc nổi mấy kiểu gảy Chapi thôi. Không thuộc điệu thì không nghe rõ cái tiếng để làm đàn đâu. Có lẽ thế, bởi không ai có thể ký âm để lưu truyền, không mấy người có ước mơ xa lan toả Chapi, mà chỉ có “vài sợi dây… đong đầy hồn người Raglai” mà thôi. Đó là tiếng lòng, là tâm sự được rung lên mỗi ngày… cứ vậy mà nhớ.
Đàn Chapi đơn giản chỉ là ống tre gai già, đường kính khoảng 8-9cm, phơi khô trong vòng 4-5 tháng mới đưa ra làm đàn, càng khô thì âm càng hay; dùng cây mác đầu nhọn lẩy cật tre lên thành 8 dây, mỗi dây cách nhau khoảng 2cm (4 dây kép). Đặt chốt tre nhỏ ở hai đầu dây để dây cao hơn thân đàn, khoét thủng hai đầu mắt tre để tạo âm vang và cuối cùng là công đoạn cân chỉnh âm sao cho tiếng đàn có hồn. Không kể thời gian phơi tre, Ama Âu bảo chỉ mất khoảng một khắc giờ là người Raglai đã có một cây đàn Chapi, còn chơi hay dở là ở cái lòng của người chơi, giống người Ba Na chơi đàn K’long Put, hay người J’lai chơi đàn Goong vậy. Vừa nói, Ama Âu vừa ngẫu hứng buông những điệu đàn Chapi thả từng giọt vào vách núi Chơpơroong. Thong dong, bình thản như người Raglai lên núi làm nương, khi dặt dìu như tiếng ếch khảy lên vào những đêm mưa đầu mùa, như con chim rừng gọi nhau đi xây tổ; khi tỉ tê như trai gái vào độ yêu đương, khi tỉnh lặng như giọt nước rơi vào chiếc lu đầu hè, khi chênh chao như lưng gùi sơn nữ, khi trầm mặc như dòng suối Ma Nhôi… và trầm hùng như mã la mừng hội.
Đàn Chapi đã được giới thiệu với bạn bè quốc tế khi “Giấc mơ Chapi” của nhạc sỹ Trần Tiến được hát lần đầu tiên trên sân khấu tại Pháp và Hà Lan do chính tác giả trình bày. Có lẽ nhiều người đã biết về đàn Chapi, nhưng “tiếng lòng” của người con Raglai thì vẫn đơn côi, bởi dưới chân núi Chơpơroong chẳng còn “đứa nào” (lời Ama Âu) chịu khảy Chapi nữa.
TỌ CHAPI, MAI NÀY…
Quả thật đáng buồn, khi chỉ tính riêng ở cái xã này đã có khoảng 4.000 người Raglai sinh sống, nhưng già Âu vẫn không biết truyền nghề cho ai?! Đang dở câu chuyện với Ama Âu thì có người vào. Già Âu bảo: Nó là em trai. Nó cũng đã từng là Bộ đội Cụ Hồ đó. Nhà báo hả? Chamaléa Năng bắt nhịp. Gặp ông Âu hả? Ông Âu giờ gọi là Chamaléa Chapi - họ gọi vậy mà. Người Raglai có nhiều dòng họ như Pi măng (cây cau), Ka tơr (bobo), Pa tâu, Kaya, Tu inb... Mỗi dòng họ đều có một sự tích, một truyền thuyết riêng về nguồn gốc. Riêng họ của già Âu là “chen đất của người ta” - theo cách giải thích mộc mạc của ông.
Người Raglai theo tín ngưỡng đa thần: Thần núi (Yàng Chớ), thần rừng (Yàng Gla Glai), thần lúa (Yàng Paday)... Trí nhớ đã úa vàng trên cây đàn Chapi của Chamaléa Âu, già khó lòng nhớ nổi nền văn hóa dân tộc mình. Ngay tên gọi “Raglai”, theo ngôn ngữ Malayo - Polinesien có nghĩa là “người ở rừng” hay “người ở núi”. Già nhớ mang máng rằng: Chăm với Raglai là anh em, Raglai là con út của vua. Chăm là anh, Raglai là em (Chap ai, Raglai adơi). Người Raglai ngày nay vẫn giữ y trang của vua Chăm Pô Rô Mê, Pô Klongirai, mẹ xứ sở Pô Inư Nưgar và cứ mỗi năm đến lễ hội Katê, người Chăm phải cho đoàn người lên rước về để làm lễ. Bởi theo chế độ mẫu hệ thì em út là người thừa kế, nuôi dưỡng cha mẹ và giữ “chiết a tâu” (nơi cất giữ đồ vật quý, gia truyền) của tộc họ, gia đình.
Còn về nhạc cụ? - Tôi gợi ý. Ồ, Ama chơi được nhiều lắm, không riêng cái Chapi đâu. Mình chơi được Canhĩ (đàn cò), Sarakel (khèn bầu) và biết thổi Cadèt (như tù và của đồng bào Tây Nguyên) nữa. Có thể nói, mỗi dân tộc, mỗi vùng miền đều có một loại nhạc cụ đặc trưng để phục vụ cho các lễ hội dân gian: Người Ê Đê, Ba Na (Tây Nguyên) có đàn Tơ Rưng, người Chăm có khèn Sa Ra Nai, trống Pa Ra Nưng, người Việt có kèn Bầu… Không kể đến loại thông dụng như Chiêng (đồng bào Raglai gọi là Mã la) - phần đa các dân tộc Việt Nam đều có, thì Chapi là “hồn người Raglai”.
Cuộc sống ở xứ này không mua bán bằng tiền, người Raglai lao động để tạo ra sản phẩm và dùng sản phẩm để đổi lấy những thứ cần cho cuộc sống. Có lẽ thế mà họ “sống không mùa đông, không mùa nắng mưa, chỉ có một mùa… yêu nhau” - Cái “tứ” thật tinh tế của nhạc sỹ họ Trần khi “tung hứng” Giấc mơ Chapi!
Mân mê cái tọ Chapi, già Âu trầm buồn: Đồng bào mình ít biểu lộ tình cảm bằng lời lắm, bởi thế nên hay mượn cái Chapi để cởi tấm lòng. Người Raglai không có Chapi thì nhà báo đâu có đến! Già Âu dí dỏm. Ama đã “vận động” thằng Tà Yên Bóng (1983) - con trai đầu học làm và chơi đàn Chapi. Vận động mãi chẳng xong, già Âu đã bắt nó làm… rồi nó cũng có sản phẩm một cách hồn nhiên. Già Âu bảo: Nó làm và chơi được rồi. Ama vui lắm. Tọ Chapi mai này sẽ vượt núi Chơpơroong…
Khi cây trên rừng xanh lá, mây trên trời nhiều hơn, suối Tà Nôi đầy đặn như đôi môi sơn nữ… là người Raglai dọn rẫy, gieo hạt giống. Mùa mưa bắt đầu. Đó là quy luật thực tế nơi đây. Còn Chamaléa Âu thì cháy lòng với Chapi và thắp lên ngọn lửa nhỏ nhoi với “hậu duệ Chapi” Tà Yên Bóng, nó tự nhiên như mạch nguồn văn hoá dân gian. Ở đây có ẩn chứa dáng dấp sự “bảo tồn hồn nhiên” báu vật của người Raglai mà “ai nghèo cũng có…”.
Mặt trời đã ngã qua bên kia núi Chơpơroong lâu rồi. Cô gái Raglai đã xay ngô tối, không còn những đàn dê trắng nhởn nhơ quanh đồi. Không còn sự mua bán, đổi chác… Chỉ còn chênh chao, thảng hoặc tiếng đàn Chapi tấu khúc “Tiễn bạn” của già Chamaléa Âu lọt thỏm dưới thung sâu va vào vách núi. Đêm trăng thanh vẫn tỏ lối về…
Không biết giữa chốn mịt mù núi, ở cái xứ nắng hao hanh này, nếu người Raglai không có tọ Chapi, không gảy tọ Chapi… e con chim rừng cũng không buồn cất tiếng gáy.
Ghi chép: MAI VĂN BẢO
