Níu giữ tiếng chiêng ngân (kỳ 1)

[links(right)] Trước kia, người Tây Nguyên diễn tấu cồng chiêng là nhu cầu tự thân, gắn liền với nghi lễ vòng đời cây lúa và chỉ sử dụng trong không gian thiêng. Ngày nay, cấu trúc xã hội và hình thái kinh tế truyền thống của người Tây Nguyên đều đã thay đổi, dẫn đến cồng chiêng khó giữ nguyên trạng. Vì thế, vấn đề bảo tồn Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên cần được nghiên cứu kỹ lưỡng, thận trọng, để từ đó tìm ra giải pháp phù hợp nhằm phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng trong bối cảnh đương đại.

 

Tiếng chiêng trước nguy cơ lặng dần

 

Nói đến Tây Nguyên là nói đến rừng, cồng chiêng và lễ hội, ba mẫu gốc nền của văn hóa ở đây. Tiếc là bây giờ cả ba mẫu gốc ấy đang bị lung lay trước biến động của không gian, thời gian và mai một. Từ đó đặt ra vấn đề cần làm gì để nền văn hóa Tây Nguyên, nhất là Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, “sống” trong  đời sống hiện đại.
 

Cồng chiêng và múa xoang là linh hồn trong các lễ hội của người Tây Nguyên

Thức điệu tâm linh

 

Cồng chiêng là nhạc lễ của người Tây Nguyên. Âm nhạc cồng chiêng đi dọc vòng đời cây lúa cạn và cây lúa nước, theo suốt cuộc đời con người, trở thành tinh hoa văn hóa dân tộc, thức điệu tâm linh cả cộng đồng. Trong lễ hội, cồng chiêng là phương tiện để con người thông linh với Yàng (thần linh, theo tín ngưỡng đa thần), giao hòa cùng trời đất, giao đãi giữa cộng đồng. “Thuở xa xưa, một bộ cồng chiêng quý, tức cồng chiêng có âm chuẩn tiếng hay, giá trị quy đổi từ một đến hai con voi, hoặc bằng 40 con trâu mộng. Người nhiều cồng chiêng, không chỉ là người giàu có, còn là người nhiều sức mạnh. Sức mạnh do Yàng cing (thần chiêng) ban. Bon nào, dòng họ nào có nhiều cồng chiêng, bon ấy, dòng họ ấy sẽ được các bon khác, dòng họ khác nể trọng, nghe theo. Già làng ở bon ấy có thể được tôn làm già làng cho cả một vùng”, già K’Nẻo (người Mạ, 76 tuổi, ngụ xã Đạ M’ri, huyện Đạ Huoai), người đang truyền dạy cồng chiêng cho 10 người trẻ dân tộc Mạ trong Đội Cồng chiêng xã Đạ M’ri chia sẻ.

 

Theo già K’Nẻo, người Mạ phân biệt rạch ròi giữa chiêng quý (chiêng có Yàng cing ngự) và chiêng thường (chiêng không có Yàng cing ngự). Chiêng có thần chiêng ngự, chỉ sử dụng trong các dịp lễ trọng và nhất thiết phải có con vật hiến sinh từ trâu trở lên thì mới được tấu. Chiêng càng cổ, thần chiêng càng mạnh, giá trị càng cao. Nghệ nhân cồng chiêng K’Breoh (người Mạ, 58 tuổi, ngụ xã Lộc Tân, huyện Bảo Lâm) cho hay: “Âm nhạc cồng chiêng là nơi tiết tấu và giai điệu gặp nhau. Mỗi nhạc công chỉ chơi một nốt và một mô hình tiết tấu, kết hợp lại thành bè, thành giai điệu. Cồng chiêng bảo lưu hình thức diễn xướng cộng đồng, hợp tấu bằng cách nghe nhau, tức phải có tâm linh cộng đồng ứng vào. Cồng chiêng hoàn toàn xa lạ với việc cá nhân hóa, cá thể hóa người biểu diễn”. 

 

Nghệ nhân cồng chiêng K’Breoh cho rằng, khả năng âm nhạc này, được người Mạ phát triển một cách tự nhiên và phổ biến trong cộng đồng thông qua những mùa lễ hội, cũng là những đợt trình tấu cồng chiêng thâu đêm suốt sáng. “Cái quý nhất, độc đáo nhất nơi âm nhạc cồng chiêng là ở sự cộng cảm của sân khấu dân gian”, nghệ nhân cồng chiêng K’Bon (người K’Ho, 71 tuổi, ngụ xã Bảo Thuận, huyện Di Linh) tâm sự. 

 

Cái sân khấu dân gian mà nghệ nhân cồng chiêng K’Bon nói đến chính là không gian diễn xướng, không gian rừng, không gian lễ hội, không gian bon làng, nơi những người con chân chất, mộc mạc, giản dị, thân thiện gốc Tây Nguyên cất lời cháy khát gửi đến các thế lực siêu nhiên tiếng nói của cộng đồng, bên những chóe rượu cần, quanh ngọn lửa thiêng trong tiếng cồng chiêng ngân vọng cùng gió ngàn, mây núi. Trong không gian văn hóa đậm chất huyền ảo ấy, mỗi nghệ nhân tấu chiêng trong giàn chiêng sáu (bộ chiêng có 6 chiếc) đảm trách một nhạc âm trong đường tuyến giai điệu. Chuỗi giai điệu trong một bài chiêng là sự kết tinh của sự phối hợp ăn ý giữa sáu nghệ nhân tấu chiêng. Ngoài ra, giàn cồng chiêng khi trình tấu lại trải dài trong không gian, nên giai điệu luôn hiện hữu dưới dạng hiệu ứng âm thanh nổi, một hiện tượng dường như chỉ thấy ở âm nhạc cồng chiêng, cùng với độ cao thấp, dài ngắn, còn nghe được cả độ xa gần. “Chưa kể, nó còn có cái đẹp về hình thể, động tác tay chân của người tấu chiêng và người thực hiện những điệu dân vũ”, nghệ nhân cồng chiêng Touneh Ma Bio (người Chu Ru, 58 tuổi, ngụ xã Lạc Xuân, huyện Đơn Dương) cho biết. 

 

Ma mị, linh thiêng, hùng tráng, âm thanh cồng chiêng là tiếng vọng của truyền thống, của cội nguồn dân tộc, là sợi dây nối quá khứ với hiện tại và tương lai, nối kết nền văn hóa của một dân tộc với nền văn hóa cộng đồng và nhân loại. 
 

Trình diễn cồng chiêng và múa xoang trên sân khấu

Mai một không còn là nguy cơ

 

Năm 2005, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hiệp quốc đã công nhận Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đây là sự ghi nhận, tưởng thưởng xứng đáng cho một loại hình văn hóa độc đáo, mang tầm vóc nhân loại. Thế rồi, chỉ một thời gian ngắn sau sự kiện này, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên lại đứng trước nguy cơ bị mai một. Theo già K’Liuh, sinh viên Khóa I Trường Nông Mục Súc B’Lao, nguyên nhân là do rừng đang ngày càng bị thu hẹp. “Nếu thiếu rừng, con người không còn nghe được từ trong sâu thẳm chính mình tiếng gọi cuốn hút của vẻ đẹp nguyên khiết, của tự nhiên hoang dã. Và con người sẽ không còn huyền thoại, không còn nghe, không còn kể, không còn tiếp tục sáng tạo ra huyền thoại nữa”, già K’Liuh ngậm ngùi. 

 

Quả vậy, mất rừng là mất đi một dạng thức văn hóa, cũng là môi trường diễn xướng cồng chiêng, thành thử giờ đây cồng chiêng chỉ còn được thấy trong các hội diễn, hội thi, các điểm du lịch, các chương trình giao lưu văn hóa văn nghệ do Nhà nước tổ chức. “Nhiều chương trình trong số đó được dàn dựng theo kịch bản, nên bản chất văn hóa cồng chiêng đã bị thay đổi, sai khác. Bây giờ, chúng ta ít khi thấy cồng chiêng cất lời trong không gian thiêng nguyên thủy”, nghệ nhân cồng chiêng K’Breoh tiếc nuối. Bà Nguyễn Thị Huyền Phương, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin thành phố Bảo Lộc nói thêm: “Việc sống xen kẽ với các dân tộc anh em khác, khiến nhiều tập quán, thói quen của cư dân bản địa Tây Nguyên bị thay đổi. Thêm vào đó, tốc độ phát triển kinh tế và quá trình đô thị hóa lan nhanh cũng khiến cho các chủ thể của văn hóa cồng chiêng có nhiều mối quan tâm khác ngoài sinh hoạt văn hóa cồng chiêng”. Ông K’Tư, Đội trưởng Đội Cồng chiêng Thôn 15 (xã Lộc Thành, huyện Bảo Lâm) nói: “Ngày nay, người trẻ K’Ho phải đi làm thuê, làm việc gia đình, không có nhiều thời gian để tập luyện cồng chiêng như trước nữa. Nếu có tập hợp được để tập cồng chiêng thì chúng lại bảo “Đi đánh cồng chiêng vậy có được tiền không?”. Thầy giáo Nguyễn Ry, cựu Hiệu trưởng Trường Phổ thông Dân tộc Nội trú huyện Bảo Lâm trao đổi: “Mặc dù chưa có công trình nào nghiên cứu những nguyên nhân dẫn đến việc chủ nhân di sản văn hóa nhân loại, nhất là ở những người trẻ, không còn tha thiết với văn hóa cồng chiêng, nhưng chỉ bằng trực quan thôi cũng đủ thấy thế hệ trẻ giờ đây rất ít người thích tập cồng chiêng, thậm chí không còn thích thú khi nghe đánh cồng chiêng”. Ông K’Thế, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thể thao huyện Lâm Hà ưu tư: “Có thời kỳ, do nghèo khó và thiếu hiểu biết, một số người dân trong bon đem cồng chiêng đi bán, khiến số lượng cồng chiêng suy giảm”. “Cồng chiêng vốn hình thành và phát triển gắn với tín ngưỡng đa thần và nền văn minh thảo mộc. Nhưng hiện nay các nghi lễ truyền thống, nghi lễ vòng đời, mùa vụ không còn, nhất là sự thay đổi tín ngưỡng, tập tục khiến cồng chiêng không còn được xem là vật thiêng. Nguy cơ mai một cồng chiêng còn thể hiện ở chỗ các bài chiêng cổ bị biến mất”, già làng K’Tiếu (xã Đinh Lạc, huyện Di Linh) nhìn nhận. 

 

Theo già làng K’Tiếu, văn hóa cồng chiêng đang chịu nhiều biến đổi đã tác động tiêu cực đến các nghi lễ dân gian, ẩm thực, trang phục, không gian kiến trúc... Do đó, muốn cồng chiêng vang lên trong cộng đồng tự nhiên như trước kia thật không dễ.

 

(CÒN NỮA)

 

TRỊNH CHU - NDONG BRỪM