Đoàn nhà văn chúng tôi sang Lào đúng tết cổ truyền Bun Pi May còn gọi là tết té nước (lễ hội Hốt Nặm) vào dịp giữa tháng tư. Tôi cũng đã vài lần sang Lào nhưng các chuyến đi trước thường theo tua du lịch hay đi theo đoàn đã có chương trình sẵn nên không thú vị bằng chuyến đi này - một chuyến du lịch “bụi” như Tây ba lô đi theo ngẫu hứng...
Đoàn nhà văn chúng tôi sang Lào đúng tết cổ truyền Bun Pi May còn gọi là tết té nước (lễ hội Hốt Nặm) vào dịp giữa tháng tư. Tôi cũng đã vài lần sang Lào nhưng các chuyến đi trước thường theo tua du lịch hay đi theo đoàn đã có chương trình sẵn nên không thú vị bằng chuyến đi này - một chuyến du lịch “bụi” như Tây ba lô đi theo ngẫu hứng. Đoàn nhà văn chúng tôi thuê chiếc xe 15 chỗ gầm cao của một công ty du lịch ngồi khá thoải mái. Mỗi người một ghế, có thể nằm nếu mỏi lưng. Lần này cả đoàn không ai biết tiếng Lào, nhưng cứ đi. Bởi “ở Lào người Việt ta thiếu gì” - nhà văn Đức Ban trưởng đoàn bảo thế và lên đường.
 |
| Chùa Thạt Luang ở Thủ đô Viêng Chăn |
Con đường 8 lên cửa khẩu Cầu Treo một thời được xếp vào con đường đẹp nhất Việt Nam nay hỏng khá nhiều. Đoạn qua Hương Sơn đường xóc, chạy ngược chiều là những cỗ xe khổng lồ chở đất đá. Bụi mù mịt, tháng tư gió Lào đã xuất hiện. Cái ngọn gió vô hình thổi khô rang mà nhà văn Nguyễn Tuân đã có lần ví trong thiên tuỳ bút “Gió Lào” tuyệt hay của ông: “Gió Lào đêm ngày nối tiếp kêu gào như sinh vật bị cắt họng, có lúc róng lên như đàn chó già sủa bóng; Gió Lào bị lục địa xua rượt từ Trường Sơn thốc ra biển đông, gió cứ một điệu ù ù thổi, gió nóng hơn cả nắng loé, trên gạch nung xây những tầng rêu cũng chết dần có cảm giác áp lực không trung cấu nghẹt cuống hô hấp”.
Bắt đầu sang đất Lào đã thấy rõ không khí tết. Vào thời điểm đó của năm thiên văn Lào là lúc kết thúc mùa nắng chuyển sang mùa mưa, mở đầu vụ cày cấy của Lào trong năm mới. Vì vậy, ngày tết năm mới của Lào đồng thời là tết té nước với ý nghĩa cầu mưa cho vụ mùa. Người ta nói “khôn lao mặc muồn” (người Lào thích vui) cũng đúng. Niềm vui đón nước cùng với niềm tin về một tín ngưỡng đã xua tan những ưu phiền năm cũ để chỉ có niềm vui và lời cầu chúc. Chúng tôi gặp những đoàn xe bán tải chở cả gia đình đi chơi tết. Xe ô tô cá nhân ở Lào thật nhiều, nhà cửa với họ không quan trọng lắm, đơn giản thôi nhưng bên hiên nhà là những chiếc ô tô đắt tiền vì giá mua ô tô ở Lào không chịu thuế nên rất rẻ. Người Lào có thể đánh xe ô tô đi làm nương như ta đi xe máy vậy… Buổi sáng tết Lào ngày đầu năm mới mọi người lên chùa tắm cho các pho tượng phật, buộc chỉ cổ tay xả hết chuyện ưu phiền rủi ro năm cũ. Không có sông suối thì lấy nước tắm cho nhau cốt để được may mắn khoẻ mạnh và giàu sang hơn trong năm mới. Chính vì thế, người người ùa ra đường chúc phước, té nước lên nhau không cần sự đồng ý của đối tác. Mọi người tâm niệm bỏ qua chuyện cũ, hướng tới cái mới và làm lại tất cả tốt đẹp hơn, những gì xấu xa vướng mắc phải được gột rửa hết chảy theo dòng nước. Tôi nghĩ đây là một phong tục lễ nghi tín ngưỡng rất hay, rất thuần phác. Cái nét thuần phác hiện lên trong mọi ứng xử của người Lào, đặc biệt là giữa con người với thiên nhiên điệp trùng núi rừng bạt ngàn màu xanh. Tôi rất thích hai từ té nước chứ không phải là xối nước hay đổ nước. Té vừa có nét hồn nhiên của trẻ nhỏ vừa được té lên bản thân mình chia sẻ với người khác, té còn là những động tác chủ động khoan thai tự tin chứ không xô bồ chen đẩy. Té vừa tung ra vừa muốn thu lại thật thắm thiết. Tôi bắt gặp nhiều cháu bé dùng súng nhựa để phun nước. Nước như là một biểu tượng của hoà bình, của sinh sôi nảy nở ngay đầu họng súng thật đáng yêu biết bao. Người Lào rất thích màu sắc. Ngoài trang phục ăn mặc, sắc màu chùa chiền thì ngày hội té nước họ cũng pha trộn nhiều màu để phun lên thành xe dính bết như một lời chúc phúc gắn bó keo sơn vậy. Đến Lào tôi rất thích hai sắc màu đó là xanh thăm thẳm của rừng và màu vàng huy hoàng tráng lệ, thiêng liêng của Phật. Tôi đã từng sang Ấn Độ và Nê Pan đến xứ sở của đất Phật và bây giờ đang ở giữa đất Lào mới thấm thía câu thơ rất tài hoa của nhà thơ Hữu Thỉnh: “Thu hết mọi tiếng chuông trong một sắc áo vàng”. Quả vậy, khắp cái xứ sở này tôi rất ít nghe tiếng chuông chùa và ở Lào đặc biệt không nghe cả tiếng còi xe ô tô nữa. Mặc dù đây là đất nước có số lượng ô tô khá đông so với dân số. Người Lào biết nhường nhau cả khi đi đường, vội ở đâu thì chớ, chứ ra đường không được vội vàng chen lấn, tranh giành. Họ cho rằng cử chỉ bấm còi không chỉ làm ồn ào huyên náo đường phố mà còn mang ý nghĩa xua đuổi, tranh giành, đó là tính xấu người Lào rất ghét. Trong những ngày ở trên đất Lào tôi thấy rất ít trạm kiểm soát của cảnh sát giao thông. Mà, dấu hiệu báo trước cho một trạm kiểm soát cũng đàng hoàng nhận thấy từ xa đó là những rào chắn dựng lên một cách công khai, xếp hàng dọc có lối, tránh cho xe đi chậm lại.
Trong cái sắc màu vàng lặng im của đất nước Lào những ngày tháng tư này có một màu hoa ám ảnh tôi mãi nở đúng vào dịp té nước, và rất nhiều xe ô tô đều treo những chùm hoa tươi rực rỡ vàng trong buồng lái của họ. Đó là hoa Đọc Khun. Màu vàng chanh sang trọng và kiều diễm. Cả thành phố Viêng Chăn sáng lung linh. Người dân Lào đi lễ chùa đầu năm mới đã hái những chùm Đọc Khun thả vào chậu nước thơm để tắm Phật, dùng chùm hoa này nhúng vào nước thơm ban cho mọi người cùng hưởng phước lộc. Hoa Đọc Khun nở tươi rất lâu cả tháng trời. Những bông hoa khi rụng xuống vẫn giữ nguyên màu vàng tươi, chỉ đến khi người hốt rác đem những xác hoa đi thì cái màu vàng ấy dường như vẫn còn lưu luyến, lấp lánh lưu giữ mãi trong ánh nắng vàng hồn hoa bình dị mà sang trọng sống hết mình, nở hết mình, tự nguyện dâng hiến như một quà tặng vô giá cho con người ở xứ sở này. Người Lào yêu hoa đặt tên cho Đọc Khun là “bông hoa phước” hay “bông phúc”. Khi đã thả vào chậu nước thơm những cánh hoa vàng ngấm tan trong nước thành một màu vàng chanh gần giống màu áo các nhà sư. Thứ nước ấy được các sư trụ trì trong các ngôi chùa dùng các cành lá Đọc Khun nhúng vào rồi vẩy lên lưng người làm lễ tỏ ý ban phước với câu: “Kôi phỏn hay chao mi bun mi khun” dịch ra tiếng Việt nghĩa là: “Chúc các bạn luôn gặp may mắn phước lành”.
Xe chúng tôi chạy trên quốc lộ bạt ngàn màu xanh qua những dãy núi đá vôi rất đẹp. Thỉnh thoảng có những trạm dừng chân bằng những mái nhà sàn nền gỗ, lợp tôn bên đường cho khách bộ hành ngắm cảnh. Có những đoạn sông Mê Kông chạy song hành với đường quốc lộ. Sông Mê Kông nước trong xanh, bên kia là Thái Lan, nhà cửa xây dựng khá khang trang. Còn bên đất Lào còn hoang sơ lắm. Thỉnh thoảng lại gặp những dãy quán bán cá khô dọc đường. Những chùm cá phơi khô trông thật bắt mắt nhưng giá thì rất đắt. Hoá ra đây là cá của sông Mê Kông họ đánh bắt được, mổ ra phơi khô bán cho khách đi đường. Nước Lào không có biển, ở đây chỉ có cái mênh mang của sông và thăm thẳm bí ẩn của rừng. Trước lúc đi Lào nhà văn Đức Ban đã có một chỗ dựa rất chắc chắn ở bên đó là nhà báo Lang Quốc Khánh đại diện thường trú VOV (Đài Tiếng nói Việt Nam) bên Lào. Lang Quốc Khánh vốn là dân viết văn xuôi, viết ký trước ở Đài Nghệ An. Anh nói tiếng Lào như tiếng mẹ đẻ. Một con người nhanh nhẹn, hiếu khách và đậm chất thi sĩ. Tôi cũng đã đọc của anh và đến uống rượu ở nhà anh trong khu tập thể của Đài ở thành phố Vinh. Lần này sang Lào, sang đất nước có quốc kỳ là vầng trăng rằm tôi bất ngờ gặp lại vợ chồng nhà báo Lang Quốc Khánh đánh xe ra đón tận quảng trường Chiến thắng nơi có khải hoàn môn tráng lệ. Trông hai vợ chồng Khánh, Hằng thật trẻ trung. Anh Khánh nói: Sang đây vợ chồng họ được cấp một biệt thự trong khuôn viên rộng hơn 1.000m2 có những cụm cây cảnh được xén tỉa rất công phu. Lương của anh mỗi tháng được 1.000 USD, còn chị 600 USD (phục vụ công việc chồng), thế cũng khá cao so với mức sống ở Việt Nam. Nhưng ở Lào, ở thủ đô Viêng Chăn giá cả khá đắt đỏ. Chiếc xe anh Khánh đang đi được bạn trang bị cho giá gần 2 tỷ đồng tiền Việt trông bóng lộn và rất sang. Ngay giữa thủ đô Viêng Chăn còn những khu rừng hoang sơ. Trên đồng bằng ngoại ô là những cây cổ thụ um tùm. Người Lào thích vui điền dã để được hoà vào thiên nhiên, để giao lưu ca hát. Thành phố về đêm sống trong tĩnh lặng và cổ kính (người Lào thường đi ngủ sớm). Trên hè phố thỉnh thoảng bắt gặp những chiếc xe chở khách tuk tuk nép bên đường nhẫn nại chờ khách với những nhịp điệu cuộc sống chậm rãi, không âu lo. Ngay tối đầu tiên đến Lào đoàn chúng tôi được vợ chồng nhà báo Lang Quốc Khánh đưa ra quán Bờ sông. Đây cũng là một địa chỉ khá quen thuộc với khách du lịch khi đến với thủ đô Viêng Chăn. Một dãy quán dài hơn cây số chủ yếu phục vụ món nướng: cá nướng, thịt nướng rồi xúc xích nướng. Những con cá như cá rô phi to hơn bàn tay được ướp đủ các hương gia vị nướng trên bếp lửa than củi, mỡ cá chảy xèo thơm lừng, miếng cá bóc ra trắng ngần hôi hổi khói chấm với thứ nước sốt cay cay. Chính nhờ cái gió hây hẩy mát của dòng sông nước mặt đã xua đi phần nào cái mùi mỡ béo ngậy cho thực khách khỏi ngán khi được trực tiếp thưởng thức món mình thích bên những lò than rực đỏ. Chúng tôi đến vào dịp tết nên được những người bạn hiếu khách cho thưởng thức món ăn đặc biệt mang lại sự may mắn đó là món Lạp - món ăn truyền thống trong lễ hội người Lào. Lạp được làm từ thịt động vật: thịt và cá được băm nhuyễn với rau bạc hà xắt nhỏ và nước cốt chanh ăn với các loại rau sống như húng, ngò gai. Món Lạp là một thứ ẩm thực tổng hợp vừa có vị chua, cay, béo, vừa có dư vị riêng, được các đầu bếp có kinh nghiệm pha trộn bằng bàn tay khéo léo của mình để có thể đo lường được thật chính xác hương vị bằng cả sự mẫn cảm tinh tế của mình, không thái quá, tất cả đều dìu dịu mà ngấm lâu như tình người Lào vậy. Đặc biệt ấn tượng với tôi trong bữa cơm của người Lào ngoài món xôi dẻo thơm là món canh chua bởi nhiều sắc màu của cà chua đỏ, của dọc mùng xanh, của đầu cá tươi nần nẫn, hôi hổi bốc khói và không bao giờ vắng một thứ lá chua như lá bứa mà chỉ ở Lào mới có. Nếu thiếu vị lá này bát canh chua không còn hồn vía nữa. Lá gì vậy? Tôi cứ ngẩn ngơ giơ đũa lên nhìn cái lá đã chín ngả sang màu sẫm mà vị ngọt, vị béo, vị chua còn tứa ra đầu lưỡi.
 |
| Tắm cho tượng Phật trong ngày tết |
Ấn tượng với tôi trong chuyến đi này là những ngôi chùa Lào. Chùa là dấu ấn đặc sắc của văn hoá Lào. Ở đất nước Chùa Tháp này thanh niên Lào trước khi lấy vợ thường đi tu ở chùa vài tháng đến vài năm. Nơi đây họ được học hỏi kiến thức, học nghề, học chữ và học cả ngoại ngữ tiếng Anh nữa. Ngôi chùa như một ngôi trường đầu đời để đào luyện con người bằng cái tâm tự nguyện của mình. Các nhà sư trụ trì thường là những nhà thông thái. Rất nhiều trẻ em Lào đã được gửi vào học ở chùa rất sớm. “Nhân chi sơ tính bản thiện” những bài học nhập môn vào đời bằng việc học điều thiện. Vì thế sau này lớn lên những cây non được ươm trên mảnh đất thiện tốt lành đó đã tạo ra những vóc dáng cho mình khoẻ khoắn và an lành cả về thể hình và tư chất. Thanh niên Lào cũng có uống rượu, bia nhưng ít say. Uống trong ngày hội để có chất men tưng bừng ca hát. Cả nước Lào chỉ có một nhà máy bia duy nhất, đóng một loại chai duy nhất. Ở bất cứ quán ăn nào cũng chỉ có mỗi loại bia khoảng 700ml ấy. Hình thức đơn giản nhưng vị bia có nồng độ đậm. Người Lào uống nhâm nhi, uống như tận hưởng một thú vui, chứ không có cảnh ầm ĩ huyên náo. Buổi sáng ngủ dậy sớm, tôi được chứng kiến từng đoàn nhà sư đi khất thực trên đường phố Viêng Chăn. Họ đi lặng lẽ thành đoàn, mặc áo màu vàng hoàng thổ với những cái giỏ đựng thức ăn bằng bạc chạm rất đẹp. Người Lào xem việc mình đóng góp cho các nhà sư là nghĩa vụ, là niềm vinh dự. Tôi đã có lần đàm đạo với thầy Thích Huyền Diệu ở chùa Việt Nam phật quốc tử (Ấn Độ) về chuyện các nhà sư đi khất thực. Vị tiến sĩ phật giáo này đã trả lời thấu đáo và rất chí lí: “Các nhà sư là những nhà giác ngộ. Những người này rất khiêm nhường. Chẳng phải họ không biết lấy gì mà ăn, nhưng khi đi xin bố thí họ muốn khơi gợi ở người đời lòng trắc ẩn, khiến cho người đời muốn làm điều thiện. Bằng cách nhận bố thí của mỗi người, không phân biệt đẳng cấp, họ chứng tỏ mọi người đều bình đẳng”. Người Lào sống hiền lành và thiên về điều thiện. Ngày tết, người lạ hay người quen dù có hay không có địa vị trong xã hội cũng đều được gia chủ tiếp đón ân cần như nhau. Chúng tôi đã được chứng kiến những cuộc đua thuyền rồng, đó là con thuyền độc mộc khoét từ thân cây cổ thụ quý từ trên rừng già. Có thuyền sơn son thiếp vàng và khảm xà cừ với những nét hoa văn lạ mắt. Những phường bạn chèo thuyền hợp sức lại với nhau những mái chèo loang loáng ánh nước bạc. Thuyền lướt sóng tay bắt mặt mừng từ rừng đại ngàn ùa vào dòng chảy lớn của con sông Mẹ để dân làng bày tỏ sự tri ân với các vị thần nước với tổ tiên đã phù hộ cho họ được yên ổn làm ăn. Những người không tham gia hội đua thuyền lại đón tết bằng cách họ rủ nhau ra bờ sông, xúc những xe cát đầy chở về đắp thành những núi cát nhỏ quanh những gốc cây cổ thụ nơi sân chùa. Đỉnh núi cát cắm cờ đuôi nheo, cờ phướn bằng những dải lụa nhiều sắc màu. Họ chăng trên đỉnh và sườn núi cát những dây chỉ ngũ sắc cầu nguyện sang năm mới có nhiều điều phúc. Nhiều gia đình trong những ngày này ra sông thả cá. Người Lào coi việc phóng sinh cá là ước vọng cho quê hương mình cánh đồng lúa thêm thơm, dưới sông nước đầy cá béo. Có một lễ hội được đông đảo người Lào tham gia trong ngày tết là rước nữ chúa xuân. Tập tục này có từ thời xa xưa. Nữ chúa xuân là nàng Xằng Khản, một trong bảy người con gái của thần Bốn mặt - vị thần có công đem những điều tốt lành cho dân Lào. Theo đó mỗi năm trước lễ hội người ta thi hoa hậu để tuyển bảy cô gái đẹp người, đẹp nết, làm ăn chăm chỉ và giỏi giang trong cuộc sống. Đến giờ Hoàng đạo, đoàn rước nữ chúa xuân thật tưng bừng. Cô gái đóng chúa xuân một tay gươm, một tay cầm vòng lửa cùng 6 người em gái xiêm y rực rỡ ngồi trên xe mui trần trang hoàng lộng lẫy. Đi theo đoàn rước là dòng người nối tiếp nhau vừa đi vừa múa hát trong tiếng trống vang lừng. Vâng, tiếng trống và điệu nhảy lăm vông như một biểu tượng tràn đầy sức sống của người Lào. Tiếng trống căng từ các mặt gỗ mang cả âm vọng núi rừng. Hễ trống nổi lên là tay chân bắt đầu không yên, muốn nhảy múa. Có một luồng sinh khí nào đó chảy trong huyết quản của người Lào để họ được thoát xác tưng bừng và mê đắm.
(Còn nữa)
Bút ký:NGUYỄN NGỌC PHÚ
