Trong thời gian gần đây, nhiều cơ quan truyền thông quan tâm đến việc ứng dụng nhà kính trong nông nghiệp; các cơ quan truyền thông đi thực tế khảo sát và có những đánh giá, phân tích…
Trong thời gian gần đây, nhiều cơ quan truyền thông quan tâm đến việc ứng dụng nhà kính trong nông nghiệp; các cơ quan truyền thông đi thực tế khảo sát và có những đánh giá, phân tích… Song song với những đánh giá ghi nhận hiệu quả do nhà kính mang lại cũng đồng thời đánh giá tiêu cực, hạn chế nhà kính. Tuy nhiên, việc phân tích còn mang tính đơn chiều, một khía cạnh tiêu cực nhà kính, chưa đặt mối tương quan nhà kính trong điều kiện tổng thể nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp thông minh; mối tương quan trong điều kiện biến đổi khí hậu và trước yêu cầu sản xuất nông nghiệp hàng hóa.
 |
| Phát triển nhà kính quy mô nhanh, mật độ cao tại Phường 12, thành phố Đà Lạt (hình tác giả chụp chiều ngày 27/9/2019). |
Nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao và phát triển nhà kính ở Lâm Đồng
Trong 15 năm qua, tỉnh Lâm Đồng luôn có những chính sách rất cụ thể, để khuyến khích các tổ chức và cá nhân huy động các nguồn lực nhằm tạo đột phá phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao với lộ trình và nguồn lực hợp lý tùy theo điều kiện của tỉnh, tiểu vùng sinh thái, loại cây trồng, vật nuôi cụ thể; nhờ đó, Lâm Đồng được đánh giá là tỉnh đứng đầu cả nước về nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao. Các lĩnh vực công nghệ cao được ứng dụng phù hợp như: công nghệ sinh học; công nghệ nhà kính, nhà lưới; công nghệ xử lý môi trường đất, môi trường nước; công nghệ tự động hóa; công nghệ thông tin; công nghệ na-no, công nghệ thủy canh, khí canh; công nghệ tưới nước tiết kiệm; công nghệ sau thu hoạch; kỹ thuật chăn nuôi tiên tiến... với một yêu cầu cao phát triển kinh tế song phải chú trọng môi trường, do đó trong quá trình phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao (NNƯDCNC), tỉnh Lâm Đồng luôn tuân thủ nguyên tắc: Ứng dụng công nghệ trong một doanh nghiệp hay một vùng sản xuất có sự tương hỗ hỗ trợ nhau cùng phát triển, hạn chế tối đa đến tuyệt đối xung đột tác động tiêu cực ảnh
hưởng đến hiệu quả kinh tế và môi trường.
Nhờ thông qua áp dụng công nghệ cao, từ năm 2004 diện tích ứng dụng công nghệ cao của tỉnh Lâm Đồng từ 45 ha đến nay đã có 55.000 ha (tăng 122,2 lần), chiếm khoảng 20% diện tích canh tác; năm 2005 doanh thu từ 25 triệu đồng/ha đến năm 2019 đạt 170 triệu đồng/ha (tăng 6,8 lần), trong đó có hàng ngàn ha có doanh thu hàng tỷ đồng/ha/năm; riêng thành phố Đà Lạt năm 2005 doanh thu khoảng 65 triệu đồng/ha, đến năm 2019 đạt 350 triệu đồng/ha/năm (tăng 5,4 lần). Thông qua phát triển NNƯDCNC, nhiều doanh nghiệp và nông dân phát triển nông nghiệp với quy mô sản xuất hàng hóa ngày một mở rộng, nông sản xuất khẩu năm sau tăng hơn năm trước 20%; nhiều nông dân xây dựng biệt thự khang trang, mua sắm ô tô sang trọng; nhờ có thu nhập cao nên nông dân tham gia đóng góp hạ tầng trong quá trình xây dựng nông thôn mới.
Công nghệ nhà kính là một trong những giải pháp ứng dụng công nghệ cao trong nông nghiệp, trải qua quá trình phát triển sản xuất, đến nay Lâm Đồng có diện tích nhà kính khoảng 4.500 ha, trong đó thành phố Đà Lạt có 2.834 ha, chiếm 60% diện tích nhà kính toàn tỉnh.
Phát huy các kết quả đạt được trong thời gian qua, tiếp tục sản xuất NNƯDCNC là mục tiêu phát triển bền vững của thành phố Đà Lạt trong tương lai, song cần có giải pháp thực tế và phù hợp hơn để cân bằng sản xuất NNƯDCNC với bảo vệ môi trường sinh thái do sản xuất không theo quy hoạch. Nghiên cứu, chuyển đổi cơ cấu cây trồng và ứng dụng các tiến bộ kỹ thuật trong điều kiện thích ứng với biến đổi khí hậu.
 |
| Nguồn: Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (IPCC) năm 2018 |
Tác động tích cực của nhà kính
Tác động kinh tế: Nhiều doanh nghiệp, nông dân thu nhập hàng tỷ đồng nhờ thông qua ứng dụng công nghệ nhà kính để có sự tương hỗ các công nghệ, tạo ra doanh thu cao; tùy loại rau, hoa khi ứng dụng đồng bộ nhà kính và các công nghệ cao khác năng suất sẽ cao hơn 2-3 lần, giá trị nông sản cao hơn 1,5-2 lần so với cây trồng không trồng trong nhà kính. Điển hình như một số doanh nghiệp: Công ty Trường Hoàng, trồng hoa Hồ Điệp với mật độ 200.000 cây/ha, giá bán: 120.000 đồng/cành, doanh thu 24 tỷ đồng/ha/năm; Công ty Hoa Mặt Trời, trồng lan Vũ nữ với mật độ 80.000 cây/ha, số cành thu hoạch 480.000 cành/ha/năm với giá bán 15.000 đồng/cành, doanh thu 7,2 tỷ đồng/ha/năm; Công ty Đà Lạt GAP, trồng cà chua năng suất 280 tấn/ha/năm, giá bán từ 20.000-25.000 đồng/kg, doanh thu 5,6-7 tỷ đồng/ha/năm; nhà kính góp phần khai thác giá trị tổng hợp ngành nông nghiệp thông qua phát triển du lịch canh nông ở Lâm Đồng.
Tác động xã hội: Khi ứng dụng nhà kính, chi phí lao động sẽ giảm nhiều do kiểm soát được cỏ dại, giảm công chăm sóc làm cỏ và ứng dụng các thiết bị cảm biến tưới tự động, kiểm soát quá trình sinh trưởng và phát triển cây trồng, phù hợp với áp lực ngày càng thiếu lao động ở nông thôn; góp phần hạ giá thành sản phẩm, nâng cao năng lực cạnh tranh, chủ trang trại có thể ở nơi xa trong và ngoài nước vẫn kiểm soát hoạt động trang trại bình thường.
Tác động môi trường: Nhà kính sẽ tạo tiểu khí hậu phù hợp với yêu cầu sinh thái cây trồng, năng suất cao, chất lượng tốt, chủ động thời vụ, tăng hệ số sử dụng đất, giảm chi phí vật tư nông nghiệp, tiết kiệm nước tưới; quản lý tốt sâu bệnh hại hơn, do đó năng suất ít thiệt hại do sâu bệnh, kiểm soát phân bón và thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) đảm bảo theo tiêu chuẩn an toàn thực phẩm. Theo ông Lê Văn Cường - Giám đốc Công ty Đà Lạt GAP cho biết, canh tác công nghệ cao so với canh tác ngoài trời lượng phân bón giảm 50%, thuốc BVTV sử dụng giảm 70-80%, lượng nước tưới giảm 50% khi áp dụng tưới nhỏ giọt. Qua kết quả điều tra sản xuất của Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật trên một số rau, hoa trong nhà kính tại Đà Lạt như: Pó-xôi giảm phân bón 30%, giảm thuốc BVTV 30%, doanh thu 200 triệu/vụ, cao hơn 14% so với trồng ngoài trời; hoa hồng phân bón giảm 36%, giảm thuốc BVTV 50%, doanh thu 864 triệu đồng/năm, nếu trồng ngoài trời doanh thu 480 triệu đồng/ha/năm; dâu tây giảm phân bón 40%, giảm thuốc BVTV 50%, doanh thu 3,6 tỷ đồng, trong khi trồng ngoài trời 800 triệu đồng (gấp trên 4 lần).
Tác động phát huy các thành phần công nghệ cao: Nhà kính là một trong những hạ tầng canh tác ứng dụng công nghệ cao, do đó nếu sử dụng nhà kính đủ chuẩn sẽ tạo sự đồng bộ phát huy tác dụng các thiết bị công nghệ cao trong một trang trại, đặc biệt là tiếp cận nông nghiệp thông minh, như các giải pháp IoT, điều khiển tự động; kết hợp năng lượng mặt trời, ứng dụng công nghệ đèn LED, tích hợp công nghệ tài chính thông minh, robot, trí tuệ nhân tạo, đáp ứng quá trình sản xuất nông nghiệp ứng phó với biến đổi khí hậu, hội nhập quốc tế dựa trên cơ sở khoa học công nghệ.
Canh tác an toàn thực phẩm: Nhờ sử dụng các vật tư nông nghiệp đầu vào giảm hơn từ 30-80% so với trồng ngoài trời, đồng thời do quy mô không gian đồng bộ, có giải pháp quản lý trang trại đồng bộ các kỹ thuật, trong đó có bảo vệ thực vật, do đó sản phẩm được kiểm soát an toàn thực phẩm đáp ứng nông sản an toàn.
 |
| Một khu vực canh tác diện tích nhà kính phù hợp |
Tác động hạn chế của nhà kính
Mặc dù chính quyền các cấp trong thời gian qua luôn phân tích, định hướng cho nông dân phát triển nhà kính bền vững; tuy nhiên, trong thực tế, việc phát triển nhà kính quá mức kiểm soát. Sử dụng nhà kính không đủ chuẩn, tự phát phát triển nhà kính với tốc độ nhanh, một số rau hoa không nhất thiết trồng trong nhà kính vẫn đưa vào nhà kính gặp phải các hạn chế như: tích lũy mầm mống sâu bệnh nếu công tác vệ sinh đồng ruộng không tốt, tạo dòng chảy lớn, gây bồi lắng các ao, hồ và lòng suối nếu không thường xuyên khai thông, nạo vét lòng suối. Khả năng thẩm thấu nước kém, dễ thoái hóa đất; mức độ đầu tư cao trong khi nguồn lực của dân còn có hạn nên họ làm nhà kính giản đơn không đủ chuẩn, không phát huy đồng bộ các thiết bị công nghệ cao mà chỉ có tác dụng che mưa; việc san gạt đất và lấn chiếm đất rừng để làm nhà kính ngày càng phức tạp; đặc biệt nhà kính phá vỡ cảnh quan, mỹ quan đô thị; làm tăng hiệu ứng nhà kính cục bộ tại trang trại, là một trong những nguyên nhân làm tăng nhiệt độ cục bộ vào buổi trưa, nơi có nhiều nhà kính so với nền nhiệt độ chung của thành phố.
Có nhiều thông tin cho rằng trong những năm gần đây Đà Lạt nóng lên là do nhà kính, để làm rõ vấn đề này chúng tôi đã tập trung nghiên cứu tài liệu của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu; trong vòng 100 năm qua, sở dĩ nhiệt độ tăng là xu hướng ấm lên toàn cầu.
Cùng với thông tin tăng nhiệt độ, có nhiều thông tin ngập lụt của thành phố Đà Lạt trong những năm gần đây là do nhà kính. Qua nghiên cứu số liệu của trạm khí tượng Đà Lạt cho thấy, theo chuỗi số liệu thống kê từ năm 1989 đến năm 2018 thì tổng lượng mưa năm tại Đà Lạt dao động từ 1.429 đến 2.357 mm, như vậy chênh lệch tổng lượng năm giữa năm mưa ít và năm mưa nhiều trong chuỗi số liệu tại Đà Lạt là 928 mm. Tổng lượng mưa tháng ở giai đoạn từ 2009 đến năm 2018 dao động từ 14 đến 312 mm. Giá trị trung bình nhiều năm của tổng lượng mưa năm trong giai đoạn này là 1.931 mm. Như vậy, tổng lượng mưa năm trong những năm gần đây tăng đáng kể, do đó, nếu gặp thời tiết mưa với cường độ lớn, thời gian mưa kéo dài, nếu kênh mương, các dòng suối không khai thông sẽ dẫn đến ngập úng cục bộ, như vậy nhà kính là một trong những nguyên nhân gián tiếp gây ngập cục bộ mà thôi chứ không hoàn toàn do tiêu cực từ nhà kính.
Công nghệ nhà kính là một trong những giải pháp ứng dụng công nghệ cao trong nông nghiệp. Trong nhiều năm qua, việc phát triển nhà kính trong sản xuất nông nghiệp ở thành phố Đà Lạt quá nhanh, do đó, để phát triển bền vững, tỉnh Lâm Đồng luôn định hướng sử dụng hiệu quả các nguồn tài nguyên đất, nước... để phục vụ phát triển nông nghiệp; xây dựng các mô hình canh tác theo hướng cảnh quan bền vững. Định hướng hợp lý, giảm dần diện tích nhà kính, nhất là ở khu vực các phường trung tâm thành phố, tạo cảnh quan, môi trường, thiết kế các vành đai cây xanh ở khu vực sản xuất nông nghiệp nội ô, ban hành quy chuẩn nhà kính... Tuy nhiên, trong thực tế vấn đề này cũng gặp không ít khó khăn do giá trị đất nông nghiệp khu vực ở thành phố Đà Lạt có giá trị quá cao, doanh thu bình quân đất nông nghiệp của thành phố Đà Lạt 350 triệu/ha/năm, nhiều diện tích có doanh thu từ 2,0 -7,0 tỷ/ha/năm; do đó, khi thực hiện rà soát giảm nhà kính ảnh hưởng đến quyền lợi kinh tế của họ nên gặp khó khăn trong công tác thực hiện. Chúng tôi đã có một cuộc điều tra sản xuất thực tế của các hộ trồng hoa, dâu tây và rau cao cấp năm 2017 và năm 2018 tại phường 7, 8 và 10. Các hộ nông dân không ai chịu nhường cho ai để có quỹ đất tạo vành đai cây xanh, ít hộ nông dân tự giác dành quỹ đất gia đình 15-20% không làm nhà kính để trồng cây xanh; việc khuyến khích người dân giảm diện tích nhà kính cần có thời gian và trước hết mọi người dân cần nâng cao trách nhiệm cộng đồng; do đó diện tích nhà kính, nhà lưới không những giảm đi mà còn tiếp tục tăng nhanh hàng năm trong những năm gần đây.
Những giải pháp cơ bản đảm bảo hài hòa lợi ích kinh tế và môi trường
Trước yêu cầu thực tế đặt ra, trong thời gian tới, cần thực hiện một số giải pháp mang tính đột phá, bền vững, khắc phục việc phát triển tự phát về nhà kính hiện nay để giải quyết hài hòa lợi ích kinh tế và lợi ích môi trường.
- Rà soát sản xuất NNƯDCNC theo hướng quy mô từng loại cây trồng theo tiểu vùng sinh thái, phá vỡ tính manh mún, nhỏ lẻ, tạo sản phẩm thu hoạch cùng lúc, nhằm có thời gian vệ sinh đồng ruộng; khắc phục kịp thời các nhà kính xuống cấp; tuyệt đối không để ni lông rách, cũ để tràn lan ngoài đồng ruộng, bởi vì hàng năm ni lông cũ loại bỏ trên đồng ruộng hàng trăm tấn sẽ gây ô nhiễm môi trường;
- Căn cứ vào hiện trạng từng khu vườn, bờ lô đất thoải hay địa hình dốc, từ đó lựa chọn trồng bổ sung cây xanh phù hợp theo hướng đảm bảo 3 yêu cầu: Cảnh quan, mỹ quan và môi trường. Tăng cường công tác khuyến nông, tập huấn cho nông dân sử dụng thuốc trừ sâu sinh học; không phun thuốc trừ sâu vào thời điểm nắng nóng, nên phun thuốc vào buổi sáng từ 6h-7h30 phút sáng và từ 16h30 -18h, sẽ khắc phục ảnh hưởng của thuốc BVTV đến sức khỏe người nông dân;
- Tổ chức sản xuất đồng bộ và quản lý môi trường nông nghiệp; chỉ phát triển nhà kính đảm bảo tiêu chuẩn kỹ thuật; tăng cường liên kết sản xuất để doanh nghiệp làm hạt nhân tổ chức sản xuất quy chuẩn đồng bộ; doanh nghiệp hỗ trợ một phần hoặc toàn bộ kinh phí cho nông dân làm nhà kính đủ chuẩn, nông dân sản xuất cung cấp sản phẩm lại cho doanh nghiệp theo mô hình liên kết chuỗi giá trị, vì nông dân hạn chế nguồn lực tài chính nên đầu tư nhà kính không đủ chuẩn; vấn đề này các quốc gia châu Âu hay thực hiện theo mô hình này để giúp cho nông dân không phải lo làm nhà kính riêng lẻ mà do chính các doanh nghiệp đầu tư trước cho nông dân;
- Kiên quyết và thực hiện nghiêm công tác quản lý bảo vệ rừng, không để việc san gạt đất trái phép và lấn chiếm đất rừng để làm nhà kính ngày càng phức tạp, gây gia tăng việc làm nhà kính trên đất trái phép; những diện tích đất có địa hình cao hơn 20 độ thì không cấp phép san gạt làm nhà kính;
- Nhà kính đủ chuẩn là công trình được thiết kế phù hợp, có xem xét tính thẩm mỹ và tính chịu lực cao, do đó cần đổi mới quản lý nhà kính như một số quốc gia trên thế giới; xem nhà kính là công trình xây dựng trên đất phục vụ sản xuất nông nghiệp, do đó thành phố chỉ cấp phép cho các nhà kính đủ chuẩn cho nông dân và doanh nghiệp, đây là một trong những giải pháp quản lý rất khoa học, không để nông dân tự phát làm nhà kính không đủ chuẩn phát triển tự phát;
- Các ngân hàng thương mại có cơ chế tăng định suất vay, thời gian vay để các doanh nghiệp và nông dân có điều kiện đầu tư nhà kính đúng chuẩn; thực tế nhu cầu này rất lớn và là nhu cầu cao, song các ngân hàng thương mại còn cho rằng đây là vấn đề rủi ro cao nên chưa mạnh dạn cho nông dân vay làm nhà kính;
- Thành phố Đà Lạt có biện pháp chế tài vì sự bảo vệ môi trường sinh thái và phát triển chung của thành phố Đà Lạt, vì vậy yêu cầu mỗi doanh nghiệp/nông dân trong quá trình canh tác phải để 15-20% diện tích trồng cây không nhà kính hoặc trồng cây xanh để điều hòa tiểu khí hậu và cảnh quan, tỷ lệ này tùy theo diện tích, nếu diện tích trang trại nhỏ thì tỷ lệ không làm nhà kính cao, ngược lại trang trại có diện tích lớn thì tỷ lệ không làm nhà kính nhỏ.
- Tùy theo loại cây trồng, các cây không mẫn cảm với thời tiết nhiều thì không nhất thiết đều đưa vào trồng trong nhà kính. Khuyến khích trồng các loại cây có giá trị kinh tế cao song không trồng trong nhà kính như: Atiso, rau gia vị, sú, lơ, cải thảo, cà rốt, khoai tây, đậu cove, hành tây, cây cảnh, cây dược liệu quý, cây ăn quả, cây Kiwi vàng, cây Cherry Brazin, cây Cherry Úc, cây Phúc Bồn Tử, cây chanh dây Colado...;
- Tổ chức trồng cây lâm nghiệp sinh trưởng nhanh ở trên các đỉnh đồi, ở các bờ lô, ở diện tích đất trống các trang trại để tạo nhanh mảng xanh ở các vành đai và trên đỉnh đồi để chống rửa trôi xói mòn, góp phần điều hòa tiểu khí hậu trong vùng sản xuất nông nghiệp;
- Thường xuyên tổ chức khơi thông suối trong khu vực để tạo nhanh dòng chảy, hạn chế tối đa việc ngập úng cục bộ, vấn đề này thực tế trong nhiều năm qua thành phố chưa tiến hành thường xuyên, đó cũng là nguyên nhân ngập úng cục bộ chứ không phải hoàn toàn do nhà kính như một số thông tin như trong thời gian qua;
- Có chiến lược dài hạn, Đà Lạt xây dựng đề án giảm dần và tiến đến không còn nhà kính theo từng khu vực phường trung tâm theo hướng: Tiến hành rà soát sản xuất nông nghiệp trên địa bàn, từng bước thay đổi từng khu vực; nghiên cứu trồng cây không trong nhà kính song vẫn cho giá trị thu nhập cao, trồng các cây cảnh, dược liệu, trồng các cây mới lạ phục vụ du khách trải nghiệm, theo nguyên tắc giảm dần nhà kính theo thời gian, đến một lộ trình nào đó khoảng 15-20 năm sau (năm 2035-2040) tại các phường sản xuất nông nghiệp trung tâm thành phố như: các phường 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 không còn nhà kính để trả lại mảng xanh, tạo cảnh quan đô thị thành phố Đà Lạt; thực hiện chuyển dịch lao động nông nghiệp sang dịch vụ. Để triển khai đồng bộ khoa học, trước mắt thành phố Đà Lạt cần xây dựng đề án có tính khả thi cao, thí điểm mô hình sau đó nhân rộng theo lộ trình.
- Tiếp tục thu hút các nhà đầu tư chiến lược có năng lực tài chính, có kinh nghiệm phát triển mô hình làng đô thị xanh để triển khai các dự án chỉnh trang đô thị phù hợp theo xu thế thời đại; từ đó định hướng chuyển đổi việc làm cho nông dân thành phố Đà Lạt chuyển dần theo hướng nông nghiệp dịch vụ như: Du lịch canh nông, phát triển cây cảnh đặc hữu, nghiên cứu chọn tạo giống, sản xuất giống cây trồng chất lượng cao phục vụ thị trường trong nước và xuất khẩu, phát triển dược liệu phục vụ các dự án y tế trong tương lai; trồng cây không nhà kính; chuyển dần sản xuất rau, hoa quy mô hàng hóa sang các xã của thành phố Đà Lạt: Xuân Trường, Trạm Hành, Tà Nung và các huyện phụ cận.
TS. PHẠM S
